ALGISAL ETİMOLOJİ VE YENİ DÜŞÜNCELERLE ESKİ TÜRKÇE ‘IMGA’ İLE ‘İL IMGA’NIN KÖKENİ

Etimoloji denince akla iki yöntem gelmektedir: 1. Bilimsel yahut dilbilimsel etimoloji ve 2. Halk etimolojisi. Ancak Polonyalı dilbilimci Marek Stachowski literatüre yeni bir etimoloji terimi daha kazandırmıştır: 3.“Perceptual etymology (algısal etimoloji)”. Stachowski, ilk kez 2021’de Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 138 (4)’te yayımlanan “Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’” başlıklı makalesinde ortaya attığı terimi, 2022 yılında aynı derginin 139 (1) numaralı sayısında yayımlanan “Perceptual etymology. A social aspect of etymological research” başlıklı yazısında açıklamaktadır. Bu çalışmada; Ankara’da ulusal nitelikli bir sempozyumda bu yeni terimden habersiz, sözlü olarak köken bilgisi açıklanan, Kâşgarlı (Barsganlı) Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’ünde ‘اِمْغا’, ‘اَلِمْغا’ (DLT 114, 127) ve Eski Uygurca mektup türünde belgelerde “amga” (COUL no. 02 = K 7718 = UBr, Text A), “il ım’ga” (U 5831 = COUL no. 74, U 5783 recto = COUL no. 180) biçimlerinde geçen, “askerî valinin koruması, devlet sekreteri, devlet saymanı, hazinedar, vergi tahsildarı” gibi anlamlara sahip olan ‘ımga’ ve türevi ‘elımga’ unvanları, “algısal etimoloji” kavramı bağlamında yeniden ele alınmaktadır. Ankara’daki sözlü sunumda, daha önceki yayınlardan yola çıkılarak Çince bir unvan olan yaya (押牙 / 押衙) sözünün ödünçleme yoluyla Çinli Tang Hanedanı zamanında Orta Çincedeki *im go dar telaffuzlu bir biçiminden Türkçeye geçtiği görüşünün kabul edildiği görülür. Bu unvanı, Sir G. Clauson ‘ımğa’, T. Takata ‘ąmäga’, N. Sims-Williams ile J. Hamilton’’mγ’ (amγa) ve T. Moriyasu amγa / ïmγa biçiminde göstermektedir. Burada söz konusu unvanların köken bilgisi; “algısal etimoloji” terimi, Eski Uygurca belgelerdeki yazımları, tarihî gelişimleri, anlamları ve sempozyumdaki farklı disiplinlerden bilim insanlarının soruları düşünülerek yeniden açıklanmaya çalışılacaktır.

The Perceptual Etymology and the Origin of the Old Turkic ‘Ïmga’ and ‘Il Ïmga’ via the New Thoughts

When it comes to etymology, two methods come to mind: 1. Scientific or linguistic etymology and 2. Folk etymology. However, the Polish linguist Marek Stachowski introduced a new etymology term to the literature: 3. “Perceptual etymology”. Stachowski used the term he coined for the first time in his article titled “Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja 'intelligentsia'” published in Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 138 (4) in 2021. “Perceptual etymology. He explains in his article “A social aspect of etymological research”. In this study; ‘اِمْغا’, ‘اَلِمْغا’ (DLT 114, 127) in the Dîvânu Lugâti't-Türk of Kaşgarlı (Barsganlı) Mahmud and Old Uyghur letter unaware of this new term, whose origins were explained verbally at a national symposium in Ankara. “Amga” (COUL no. 02 = K 7718 = UBr, Text A), “il ïm’ga” (U 5831 = COUL no. 74, U 5783 recto = COUL no. 180) in documents of the type military governor’s, the titles ‘ïmga’ and its derivative ‘el ïmga’, which have meanings such as “protection of the state, secretary of state, treasurer, tax collector”, are reconsidered in the context of the concept of “perceptual etymology”. In the oral presentation in Ankara, it is seen that the view that the Chinese title yaya (押牙 / 押衙), which is a Chinese title, was borrowed from a Middle Chinese form with *im go dar pronunciation during the Chinese Tang Dynasty, based on previous publications. Sir G. Clauson ‘imga’, T. Takata ‘ąmäga’, N. Sims-Williams and J. Hamilton ’’mγ’ (amgya) and T. Moriyasu in the form of amγa / ïmγa. Here is the origin of the titles in question; The term “perceptual etymology” will be tried to be re-explained by considering the writings in Old Uyghur documents, their historical development, meanings and the questions of scientists from different disciplines at the symposium.

Keywords:

Old Turkic, Chinese, Khotanese, administrative-military titles, perceptual etymology, древнетюркские, китайские, хотанские, военно-административные титулы, перцептивная этимология, Көне түркі, қытай, хотан, әкімшілік-әскери титулдар, перцептивті этимология,

PDF

___

Stachowski, M. (2022). Perceptual etymology. A social aspect of etymological research. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,139 (1): 61-67.
Stachowski, M. (2021). Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,138 (4): 221-225.
Liberman, A. (2005). Word origins… and how we know them. Oxford: Oxford University Press. Stachowski, K. (2017). An experiment in labelling Draw-a-Map maps. Studies in Polish Linguistics 12 (4): 221–240.
Stachowski, K. (2018). Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin. Język Polski 98 (1): 5–17.
Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idarî-askerî unvan ve terimler. İstanbul: TDAV.
Kilisli Rifat [Bilge] (Haz.) (1333-1335). Kâşgarlı Mahmud, Kitâb-ı Dîvânu Lugâti’t-Türk, I-III. İstanbul.
Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Maḥmūd el-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part I, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard University.
Ercilasun, A. B. ve Z. Akkoyunlu. (Haz.) (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, giriş-metin-çeviri-notlar-dizin (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig, I Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
Kaçalin, M. S. (Haz.) (2008).Yûsuf Has Hâcib: Kutadğu Bilig, Metin. Kültür ve Turizm Bak. Yayınları (e-kitap).https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78447/yusuf-has-hacib---kutadgu-bilig.html (Erişim tarihi: 09.06.2022).
Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig, II Tercüme. Ankara: TTK Basımevi.
Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Sims-Williams, N. ve Hamilton, J. (1990). Documents turco-sogdiens du IXe -Xe siècle de Touen-houang. London: School of Oriental and African Studies.
Takata, T. (1987). Ąmäga. Studies in the vocabulary of Khotanese II. (R. E. Emmerick ve P. O. Skjærvø). Wien: Der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 17-18.
Mathews, R. H. (1972). Chinese-English Dictionary. Revised American Edition. (Twelfth Printing). Cambridge/Massachusetts: Harvard University Press.
Skaff, J. K. (2012). Sui-Tang China and its Turko-Mongol neighbors. Culture, power, and connections, 580-800. New York: Oxford University Press.
Ouyang, X. (2004). Historical records of the five dynasties. (Çev.) R. L. Davis. New York: Columbia University Press.
Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
Moriyasu, T. (2019). Corpus of the Old Uighur letters from the Eastern Silk Road. Berliner Turfantexte XLVI. Turnhout: Brepols Publishers.
Arslan, H. Ç. (2021). Eski Uygur mektuplarının incelenmesi ve söz varlığının Hakasça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Adana.
Turfanforschung Digitales Turfan-Archiv (2022). [2005]. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften in der Staatsbibliothek zu Berlin-Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung. Berlin: http://turfan.bbaw.de/dta/u/dta_u_ index.htm. (Erişim tarihi: 11.06.2022).
Clauson, Sir G. (1973). Turkish philology in Hungary. = Review of L. Ligeti (ed.), Studia Turcica, Budapest 1971. Asia Major, NS. 18, 209-219.
Clark, L. V. (1977). Mongol elements in Old Turkic? Journal de la Société Finno-Ougrienne 75: 110-168.
Moriyasu, T. (1991). ウイグル=マニ教史の研究 Uiguru Manikyō-shi no kenkyū [A Study on the History of Uighur Manichaeism]. Ōsaka daigaku bungakubu kiyō [Memoirs of the Faculty of Letters Osaka University] 31/32.
Moriyasu, T. (2004). Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an der Seidenstrasse: Forschungen zu manichäischen Quellen und ihrem geschichtlichen Hintergrund. Band 50 der Studies in Oriental religions. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
Hamilton, J. R. (2004). Remarks concerning Turfan stake inscription III. In Turfan Revisited - The first century of research into the arts and cultures of the Silk Road. (Eds.) D. Durkin-Meisterernst et al. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 121–124.
Moriyasu, T. (2015). Tōzai Uiguru to Cyūō Yūrasia 東西ウイグルと中央ユーラシア [East- and West-Uighurs in the Central Eurasia]. Nagoya: The University of Nagoya Press.
Aydın, E. (2009). Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarındaki Amga (Amgı) Korgan Üzerine. Turkish Studies, Vol. 4/3 (Spring): 273-282.
Malov, S. Ye. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademiya NAUK SSSR.
Nadelyayev, V. M., vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.