Gazâlî’nin Mezhebî Kimliği Üzerine Anakronik Şiî Yorum; Gazâlî Şiî Olabilir mi?

Ebû Hâmid Muhammed Gazâlî, İslam düşünce tarihinde telif ettiği eserlerin ve düşünce mirasının etkileri daima aktüelliğini koruyan bir âlimdir. Onun düşünce mirası eşyanın hakikatini bütüncül bir şekilde ve şüpheden tamamen uzak olarak kavrayan istidlali bilginin temellük edilmesidir. İnsanın kemali için gerekli olan bu yetinin tahsil edilebilmesi hususunda Gazâlî’nin teklif ettiği metot, insanın kendi aklının kapasitesi ile düşünerek doğruya ulaşmasıdır. Bu düşünce Gazâlî’yi hayatı boyunca daima taklit bağından azade kılmıştır. Hiçbir mezhebi taassupla takip etmeyen Gazâlî, İslam dünyasındaki neredeyse bütün fikir akımlarını etkilemiştir. Gazâlî’nin farklı düşünceleri özgürce tartışması, içinde yetiştiği siyasi ve kültürel mirası zaman zaman tenkit etmesi, muhalifleri tarafından eleştirilere maruz kalmasına sebebiyet verdiği gibi diğer yandan farklı dinî ve felsefi akımların fikirlerini sahiplenebilecek özgür bir tutum sergilemesi, Sünnî akımın dışındaki İslam fırkaları tarafından da sahiplenilmeye çalışılmasına sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Gazâlî, Mezhep, Şiîlik, İsmâilîlik, Bâtınîlik.

An Anachronistic Shi'i Commentary on al-Ghazālī's Sectarian Identity; Can al-Ghazali be a Shi'i

Abū Hamid Muhammad al-Ghazali is an important figure in the history of Islamic thought and a scholar whose legacy remains ever relevant.His intellectual legacy is the appropriation of the knowledge of the will that grasps the truth of things in a holistic way and completely free from doubt.Regarding the acquisition of this ability, which is necessary for the sake of man's life, the method proposed by Ghazali is to reach the truth by thinking through the capacity of one's own mind. This thought always freed Ghazali from the bond of imitation throughout his life. Ghazali, who did not not follow any sect with obstinacy, influenced almost all the ideas in the Islamic world thoughts. Ghazali's free discussion of different ideas, the political politics in which he grew up and his occasional criticism of cultural heritage caused him to be criticized by his opponents.

Keywords:

Ghazālī, Sect, Shi, Ismāilism, Bātinism.,

PDF

___

Aga Büzürg-i Tahranî, Muhammed Muhsin. ez-Zerî‘a, ilâ tasânîfi’ş-Şî‘a. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1983.
Algar, Hamid. “Feyz-i Kâşânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/520-522. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
Ali b Velîd, Muhammed b. Cafer. Dâmiğu’l-bâtıl ve hatfü’l-münâdıl, thk., Mustafa Galib. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü İzzeddin, 1982.
el-Allâf, Meşhed. Kütübü’l-imâmi’l-Gazâli es-sâbitü minhe ve’l-menhûl. b.y.: y.y., t.s.
el-Âlûsî, Mahmûd Şükrî. Muḫtaṣarü’t-tuḥfeti’l-İs̱nâ‘aşeriyye. çev., Gulâm Muhyiddin b. Ömer el-Eslemî. İstanbul: Işık Kitabevi, 1979.
el-Aʻsam, Abdülemir. el-Feylosûf el-Gazzâli. Kahire: Dâru Gabâ, 1998.
Aybakan, Bilal. "el-Vasît", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 30 Ekim 2022. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/el-vasit.
Aybakan, Bilal. "el-Vecîz", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Erişim 30 Ekim 2022, https://İslâmansiklopedisi.org.tr/el-veciz.
Bedevî, Abdurrahman. Müellefâtü’l-Gazâlî. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbûât, 1977.
Beroje, Sahip. “Gazâlî’nin Nesh Meselesinde İmam Şafiî’ye Muhalefeti”. 900. Vefât Yılında İmam Gazzâlî. ed, İlyas Çelebi. 187-210. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
el-Cebelkî, Seyyid Ali Asgar. Tarâifü’l-makâl fi ma‘rifeti tabakâti’r-ricâl. thk. Seyyid Mehdî er-Ricâl. 2 Cilt. Kum: Mektebetü’l-Mar‘âşî, 1410.
Çağrıcı, Mustasa. “Gazzâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/489-505. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Çubukçu, İ. Agâh Çubukçu. “Gazzâlî ve Felsefe”, Belleten, 50/198. Aralık 1986. 621-635.
Daftary, Farhad. Ismaili Literatüre. London: İb. Tauris publishers, 2004.
Demir, Osman. “el-Menhûl’den İlcâm’a Gazâlî’ye Göre Kelâm İlmi ve Kelâmcılar”. Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, 16/31, (2011/2). 1-33
Demir, Osman. “Gazzâlî ve Kelâm”. Gazzâlî Konuşmaları. haz. Cüneyd Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 1. Basım, 2012.
Dişkaya, Ebuzer. “Abdülkerim Suruş”. İslâm Düşünce Atlası, ed. Halil İbrahim Üçer. 3 Cilt. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017. 1318-1319.
Emîn, Ahmed. Fecru’l-İslâm. Dâru’l-Kütibi’l-Arabî, 1933.
Fazlur Rahman. İslâm. çev. Mehmet Dağ, Mehmet Aydın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 12. Basım, 2016.
Feyz-i Kâşânî, Molla Muhsin. el-Maheccetü’l-beyzâ fî tehzîbi’l-İhyâ. Nşr. Ali Ekber el-Gaffârî. 8 Cilt. Tahran: Mektebetü’s-Saduk, 1339.
el-Hamevî, Yakut Ebû Abdillah Şihabüddîn. Mu‘cemü’l-büldân, 7Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
Garden, Kennethy. İslâm’ın İlk Müceddidi. çev., Abdullah Özkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2020.
Gazâlî, Ebû Hâmid, Fezâilü’l-enâm min resâil hucceti’l-İslâm el-Gazâlî. Farsça’dan çev. Nureddin Âl-i Ali. Cezayir: ed-Dâru’t-Tunusiyye, 1972.
Gazâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-i‘tikâd. nşr. ve ter. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 1 Basım, 2011.
Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-müstakîm, haz. İbrahim Çapak. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2016.
Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Münkızü mine’d-dalâl. Mecmû‘atü resâil el-İmam el-Gazâlî içinde. Kahire: Mektebetü’t- Tevfîkiyye, ts.
Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmud İbrahim, Muhammed Mahmud Tâmir. 7 Cilt. Kahire: Dârü’l-İslâm, 1996.
Gazâlî, Ebû Hâmid. Faysalü’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-zendeka. Mecmû‘atü Resâil el-İmam el-Gazâlî içinde. Kahire: Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
Gazâlî, Ebû Hâmid. Fedâihu’l-Bâtıniyye. nşr. Muhammed Ali el-Kutb. Beyrut: el-Mektebetü’l- Asriyye, 2009.
Gazâlî, Ebû Hâmid. İhyâü ulûmi’d-dîn. thk. Seyyid İmran, 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2004.
Gazâlî, Ebû Hâmid. Minhâcü’l-âbidîn ilâ cenneti Rabbi’l-âlemîn. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2006.
Gazâlî, Ebû Hâmid. Mizânü’l-amel. Mısır: Dâru'l-Maârif, 1964.
Gazâlî, Ebû Hâmid. Sırru’l-âlemîn, Mecmû‘atü Resâil el-İmam el-Gazâlî içinde. Kahire: Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
Griffel, Frank. Gazâlî’nin Felsefi Kelâmı. Çev. İbrahim Halil Üçer, Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları. 1. Basım, 2012.
Gündüz, Ramazan. “Gazâlî’nin Kimliği Üzerine Klasik ve Modern Tartışmalar”. Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi 16 (2021), 123-149.
Gündüz, Ramazan. “Gazâlî’nin Bâtınîlere Karşı Yazdığı Eserler Üzerine Bir İnceleme”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 6/ 2020. 83-100.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Tarîhu Bağdad ve züyülühû. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1417.
Haydarî, Seyyid Kemal. “Hel Teşeyye’a el-Gazâliyyü fi Uhrayâti Hayatihi”. YouTube, 17 Aralık 2022. Erişim 17 Aralık 2022.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım. Târihu medineti Dımaşk. thk. Ömer b. Ğarâme el-Umrî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım. Tebyîn-i kezibi’l-müfterî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1404.
İbn Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsin. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûkü Mısır ve’l-Kahire. 16 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kütüb, ts.
İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Buğyetü'l-mürtâd fi'r-redd ale'l-mütefelsife ve'l-Karâmita ve'l- Bâtıniyye. Medine: Mektebetü'l-Ulûm ve'l-Hikem, 2001.
İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felah. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmut Arnavut. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru ibn Kesîr, 1986.
İbnü'l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Telbîsü iblîs. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 2001.
Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklularda Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 1. Basım, 2007.
Laoust, Henri. İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Sabri Hizmetli. İstanbul: Pınar Yayınları, 2 Basım, 2017.
M. Frank, Richard. Al-Ghazâlî and The Ash’arite School. Durham and London: Duke University Press, 1994. Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2019.
Muhsin el-Emîn, Ebû Muhammed el-Bâkır. A‘yânü’ş-Şî‘a, 12 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Ta’âruf, 1983.
Musa, İbrahim. Gazzâlî ve İmgelem Poetikası. çev. Çağla Taşkın. Ankara: Hece Yayınları, 1. Basım, 2018.
Nasr, Seyyid Hüseyin. “Isfahan Okulu”. çev. Mustafa Armağan. İslâm Düşünce Tarihi. haz. Mian M. Şerif, 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2014. 149-180.
en-Neşşâr, Ali Sâmî. “Ebû Hâmid el-Gazâlî ve Mu‘ârızûhü min Ehli’s-Sünneti”. Mecelletü Külliyyeti’l-Âdab. ع/1, (1959). 195-211.
Ormsby, Eric. Gazâlî: İslâm’ın Dirilişi. çev. İsmail Hakkı Yılmaz. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları. 1. Basım, 2019
Özel, Ahmet. “Şüşterî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/277-279. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Rızaeddin bin Fahreddin, İmam Gazzâlî. haz. Leyla Yakuboğlu Boran. İstanbul: Büyeyenay Yayınları, 1. Basım, 2018. Sallâbî, Ali Muhammed. Devletü’s-Selâcika. Kahire: Müessesetü İkra’, 2006.
Sarîfînî, İbrahim b. Muhammed. Târîh-i Nîşâbûr el-müntehab mi ne’s-siyâk. thk. Muhammed Kâzım el-Mahmudî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1403.
Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerim b. Muhammed. el-Ensâb. 5 Cilt. Haydarâbad: Meclisü Dâiretü’l-Meârif el-Osmâniyye, 1962.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Muzaffer Şemsüddîn. Tezkiretü’l-havâssü’l-eimme. thk. Âmir en-Neccâr. Mısır: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2008.
Sübkî, Tâceddin. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî, Abdulfettah Muhammed el-Hul. 10 Cilt. Kahire: el-Hıcr, 1976.
Şakir, Ahmed Muhammed. (Ebu’l-Eşbal). “Elma‘zûratü ile gayri musannifîhe” Mecalletü menâr, Haziran, 1916. 19/120-122.
Şüşterî, Seyyid Ziyaüddîn. Mecâlisü’l-mü’minîn, 4 Cilt. b.y: Dâru Hişâm, ts.
Tâmir, Arif. Târihu’l-İsmâiliyyîn, 3 Cilt. London, Cyprus: Riad el-Rayyes Books. 1991.
Tâmir, Ârif. el-Gazâlî, beyne’l-felsefeti ve’d-dîn. London: Riad el-Rayyes Books. 1991.
Yaltkaya, Şerefettin. “İslâm'da İlk Fikrî Hareketler ve Dinî Mezhepler”. DİFM. (1930), 14/1-27.
Zebîdî, Muhammed Murtazâ. İthâfü's-sâdeti’l-müttekîn bi şerhi esrâri İhyâi ulûmi’d-dîn. 10 Cilt. Beyrut: Matbaatü'l-Meymeniyye. 1994.
Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn. Siyeru aʻlâmü’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Had is, 2006.