Allah Resûlü’nün İstiğfârını Nasr Sûresi Bağlamında Temellendirme

İstiğfar, kişinin işlediği günahtan ötürü Allah’a yalvarmak ve özür beyan etmek suretiyle bağışlanmasını kalbi ve diliyle talep etmesidir. Kur'ân’da farklı manaları da içeren istiğfar lafzı en fazla günahlardan mağfiret olunma manasında kullanılmıştır. Öte yandan Kur’an’da Allah’ın buyruklarını ve mesajlarını insanlığa iletmek için seçtiği peygamberlerin de istiğfar ettiklerine dair âyetler dikkat çeker. Kur’an-ı Kerim’de istiğfarından bahsedilen peygamberlerin ilki Hz. Âdem’dir (a.s.). Nehyedildiği halde yasaklı ağacın meyvesinden yemesi onu istiğfara sürüklemiştir. Ayrıca Kur’an peygamberlerin sonuncusu Hz. Muhammed’in (s.a.s.) gelmiş, geçmiş ve gelecek tüm günahlarının bağışlandığını aktarmanın yanı sıra O’nun da yaptığı istiğfarlara yer vermektedir. Bu çalışmada iman, ahlak, ibadet ve takvâ yönünden beşeriyetin en kusursuzu olan Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Nasr Sûresi 3. âyetinde istiğfara davet edilme sebepleri ele alınacaktır. Aynı zamanda istiğfar ile günahı özdeşleştirenlerin kalplerindeki saplantının bertaraf edilmesi noktasında söz konusu bu âyette Allah Resûlü için istiğfarın ne anlama geldiği temel tefsir kaynaklarından faydalanılarak etraflıca ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsîr, Günah, İstiğfar, Peygamberler, Hz. Muhammed (s.a.s.)

Basing Repentance of the Messenger of Allah on the Framework of Surah al-Nasr

Istigfar is a person’s request with his heart and tongue to be forgiven for his sin by pleading with and apologizing from Allah. The Word istiğfar, which also contains different meanings in the Qur’an,is mostly used in the sense of forgiveness from sins. On the other hand, there are remarkable verse in the Qur’an stating that the prophets, who were chosen by Allah to convey his orders and advice to the humankind, sought forgiveness, as well. The first prophet whose repetance is mentioned in the Qur’an is Adam (PBUH). Eating the fruit of the tree, even though it was forbidden, drove him to seek forgiveness. Moreover, altough the Qur’an informs that the last prophet Mohammed (PBUH) is forgiven all his past, present and future sins, it includes his repetances, as well. This study hopes to reveal the reasons why Mohammed (PBUH),who is the most perfect man in terms of faith, morality, pray and devotion, is ordered to ask for forgiveness in the 3rd Verse of Chapter Nasr. In addition, to eliminate the fantasy in the hearts of who liken repetance to sin, it is aimed to clarify what asking for forgiveness means for the Messenger of Allah in this Verse within the framework of main sources in the field of exegesis

Keywords:

Exegesis, Sin, Repentance, Prophets, Mohammed (PBUH),

PDF

___

Abdülhâlık, Abdülganî. Hucciyyetüs-sünne. b.y.:, Matâbiü’l-Vefâ, ts.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb Arnavud, Adil Mürşid. 30 Cilt. Beyrut: Müessesetür-Risâle, 1418/1997.
Alevî, Muhammed el-Emin b. Abdullah. Hadâiku'r-ravh ve'r-reyhân. 31 Cilt. Beyrut: Dârü't-Tavk en–Necah, 1421/2001.
Âlimlerden Bir Topluluk. Mevsûatu’t-tefsîr el-mevdû’î. 36 Cilt. Riyad: Merkezu Tefsir lid-Dirâseti’l-Kur’âniyye, 1440/2018.
Âlûsî, Ebü’l-Fadl Şihabuddîn es-Seyyid Mahmud. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1414/1993.
Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdünnemir, Osman Cuma Dumayriyye, Süleyman Müslim el-Harş. Riyad: Dârü Taybe, 1409/1998.
Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t- teʾvîl. Beyrut: Dârü İhyait- Turâsi’l-ʿArabî, ts.
Bezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlü’d-Dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye Lit-Turas, 1423/2002.
Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr el-Atekî. el-Müsned. Thk. Âdil b. Sa’d. 20 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-
Hikem, 1424/2003.
Bikāî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’l-müsnedüs-ṣaḥîḥ el-muhtasar. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Dımeşk: Dârü Tavkun-Necât, 1422/2001.
Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûḥu’l-beyân. Lübnan: Darü İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
Cebelî, Ahmed b. Ebî Bekr b. Ömer. el-Bustân fî iʿrâbi müşkilâti’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Muhammed Abdurrahman el-Cündî. Riyad: Mektebetü’’l-Melik, 1439/2017.
Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammad el-Fârâbî. es-Sıhah tâcü’l-lüga ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Muhammed Temir. Kahire: Dârü’l-Hadîs, ts.
Cezâirî, Ebû Bekir Câbir b. Musâ b. Abdilkâdir b. Câbir. Eyserü’t-tefâsîr li-kelâmi’l-Aliyyi’l-Kebîr. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1410/1989.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Mu’cemut-taʿrîfât. Kahire: Darü’l-Fadile, 816/1413.
Çıtır, Aslan. Kur’an’da Peygamberlere İsnat Edilen Olayların Masumiyet Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2010.
Doğan, D. Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Bahar Yayınları, 10. Basım, 1996 .
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Müsnedü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selîm Esed. 4 Cilt. Riyad: Dârü’l-Muğnî, 1421/2000.
Demirkol, Nihat. “Nasr Suresinin Tahlili”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Ekim 2017).
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi, 14. Basım, 1997.
Dürre, Muhammed Ali Taha. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm i‘râbühü ve beyânühü. 8 Cilt. Beyrut: Darü İbn’i Kesîr, 1430/2009.
Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Süneni Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnavud, Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Dârür-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1430/2008.
Ebüssüûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm’. 9 Cilt. Beyrut: Dârü İhyait-Turâsi’l- ʿArabî, ts.
Ebyârî, İbrâhim. el-Mevsûʿatü’l-Ḳurʾâniyye. 11 Cilt. Kahire: Müessesetu Sicilli’l-ʿArab, 1404/1984.
Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed. ez-Zâhir fî meʿânî kelimâti’n-nâs. thk. Hatem Salih ed-
Dâmin. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetür-risâle, 1412/1991.
Ferâhîdî , Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-ʿAyn, Mehdî el-Mahzûmî ve İbrahim es-Samarraî. 8 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
Firûzâbâdî, Mecedüddîn Muhammed b. Yakub. el-Kamûsü’l-muhît. 4 Cilt. Mısır: Heyet, 1398/1977. Firûzâbâdî. Tenvîrü’l-Miķbâs Min Tefsîri İbn ‘Abbâs. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
Gündüz, Ahmet. Hz. Muhammed’in (s.a.s.) İstiğfar Sebepleri. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2018.
Ğanîmân, Abdullah b. Muhammed. Şerḥu fethi’l-mecîd, b.y.: , y.y., 1432.
Hafâcî, Ebü'l-Abbâs Şehâbeddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü'ş-şihâb alâ tefsîri'l-beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Sadr, ts.
Hatîb, Abdülkerîm Yûnus. et-Tefsiru’l-Kur’anî li’l-Kur’an’. 5 Cilt. Dârü’l-Fikr el-ʿArabî, 1400/1979.
Havvâ, Saîd. el-Esâs fi’s-sünne ve fıḳhihâ. 4 Cilt. Riyad: Dârü's-Selem, 1412/1992.
Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. thk. Abdüsselam Muhammed Ali Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1425/2004.
Hemmâm, Hasan b. Ahmed b. Hasan. et-Tedâvi bi’l-istiğfâr. b.y.: Dârü’l-Hadârat lin-Neşri vet-Tevzi, ts.
Hererî, Ebû Yâsîn Muhammed Emîn b. Abdillâh b. Yûsuf b. Hasen. Hadâiku’r-Ravhi ve’r-reyhân fî ravâbî ‘ulûmi’l- Kur’ân. 31 Cilt. Beyrut: Dârü’t-Tavk en–Necah, 1421/2000.
Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh. Şemsü’l-ʿulûm ve devâʾü kelâmi’l-ʿArab mine’l-külûm. Beyrut: Dârü’l-Fikr el-Muâsır, 1420/1999.
İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Baḥrü’l-medîd fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşi, 5 Cilt. Kahire: Hasan Abbâs Zeki, 1419/1999.
İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Muhammed Mi‘vad. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1419/1998.
İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dârü’l- Fikr, ts.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Hidâyetü’r-ruvât ilâ taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Meṣâbîḥ ve’l- Mişkât. thk. Ali b. Hasan Abdülhamid el- Halebî. 6 Cilt. Kahire: Darü İbn’i-l Kayyim, 1422/2001.
İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd Ebû Abdullah el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyai’l-Kütübi’l- ʿArabî, ts.
İbn Manzûr, Ebül-Fadl Cemâluddin Muhammed b. Mükrim. Lisânül-lisân tehzîbu lisâni’l-ʿArab. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
İbn Manzûr, Ebül-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr-ü Sadr, ts.
İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1423/2002.
İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân 'Adnân Dâvûdî (Dimaşk: Dârü’l-Kalem, 1430/2009.
Kannevcî ,Ebü't-Tayyib Muhammed Sıddîk Hân b. Hasan b. Ali el-Buhârî. Fetḥu’l-beyân fî maḳāṣıdi’l-Ḳurʾân. 15 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1412/1992.
Kāsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kāsım el-Hallâk. Meḥâsinü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 17 Cilt. b.y.: Dârü-İhyai’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1376/1956.
Kissî, Ebû Muhammed Abd b. Humeyd b. Nasr . el-Münteḫab min Müsnedi ʿAbd b. Ḥumeyd. thk. Mustafa b. el-Adevî. Suudi Arabistan: Dâru Belensiyye, ts.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 20 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turasi’l-ʿArabî, 1384/1965.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdi Baslum. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1425/2004.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî . en-Nüket ve’l-ʿuyûn. thk. es-Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdürrahim. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
Mazharî Muhammed Senâullah Osmânî. Tefsîrü’l-Mazharî, thk. Ahmed İzzu İnâye. 10 Cilt. Beyrut: Darü İhyâit- Turâsi’l-Arabî, 1425/2004.
Merâgi, Ahmed b. Mustafa. Tefsîrü’l-Merâgî. 30 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el- Halebî ve Evlâdihi, 1365/1946.
Muhammed Fuâd Abdülbâki. el-Muʻcemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’ân’i’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l- İslâmiyye, 1402/1981.
Mukâtil b. Süleyman, b. Beşir el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukatil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şahhâta. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyai’t-Turâs el-Arabî, 1423/2002.
Mürsî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail b. Side. el-Muhassas. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 2 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1427/2006.
Neccâr İbrâhim Mustafa, Ahmed Ziyâd, Hamid Abdülkâdir Muhammed. el-Mu’cemü’l-vasît. thk. Mecmau’l-Lüğa el-ʿArabiyye. b.y.: Mektebetüş-Şurûkid-Devliyye, 1424/2003.
Nedvî, Ebü’l-Hasen Ali el- Hasenî. en-Nübüvve ve'l-enbiyâ fi dav’i’l-Ḳurʾân. Kahire: y.y., 1383/1963.
Nesâî, Ahmed b. Şuayb Ebû Abdurrahman. es-Sünenü’l-kübra. thk. Hasan Abdülmün’im eş-Şelebî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetür-Risâle, 1421/2000.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. 11 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1417/1996.
Sabbağ, Mahmud. ez-Zikru fi’l-Ku’ran ves-Sünneti’l-Mutahhara. Kahire: Dârü’l-İ‘tisâm, 1406/1986.
Sâbûnî, Nureddin. Mâtüridiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, ts.
Sa‘dî, Abdurrahman b. Nâsır b. Abdillah. Teysîrü’l-Kerîmi’r-Raḥmân fî tefsîri kelâmi’l-Mennân. thk. Abdurrahman b. Muallâ el-Lüveyhik. Riyad: Mektebetü Âbikân, 1422/2001.
Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. İmâm Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1422/2001.
Sarmış, İbrahim. Hz. Muhammed’i Doğru Anlamak. 2 Cilt. Konya: Adım Matbaacılık, 2005.
Seâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân. thk. Muhammed
Ali Mu‘avvid, Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, Müessesetü Târîhu’l-Arabî, 1418/1997.
Suhârî. Seleme b. Muslim el-Avtebî. Kitabü'l-İbâne fi'l-Lugati'l-Arabiyye. thk. Abdülkerim Halîfe. 4 Cilt. Amman: Vizâretüt-Turas ve’s-Sekâfe, 1420/1999.
Süheym, Muhammed b. Abdullah b. Sâlih. el-İslâm usûlüh ve mebâdiuh. Riyâd: Vizâretü Şuuni’l-İslâmiyye ve’l- Evkâf, 1421/2001.
Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed. Ḥaḳāʾiḳu’t-tefsîr. thk. Seyyid İmran. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1421/2001.
Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr. Lübnan: Beytü’l- Efkâri’d-Devliyye, 1424/2003.
Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fetḥu’l-ḳadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t- tefsîr. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1427/2006.
Şinkītî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkādir el-Cekenî el-Himyerî. Eḍvâʾü’l-beyân fî îżâḥi’l- Ḳurʾân bi’l-Ḳurʾân. Mekke: Dâru Âlemil-Fevâid, 1426/2006.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿżı meʿânî kelâmi rabbine’l-ḥakîmi’l-ḫabîr. 4 Cilt. Kahire: Matbaatu Bûlâk, 1285/1868.
Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. 21 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemî li’l-Matbûât, 1417/1996.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdulmecid es-Selefî. 25 Cilt. Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerir. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1412/1991.
Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. thk. Ali Dahruc. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü Lübnan Nâşirun, 1416/1996.
Tirmizî, Muhammed b. İsa. el-Câmiʿu’l-kebîr. thk. Beşşar Avad Ma’ruf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, ts. Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh b. Yûnus b. Îsâ b. Abdillâh b. Refî‘. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Tâhâ Abdurrauf Sa‘d, Sa‘d Hasan Muhammed Ali. Dârü’l-Harem Lit-Turas, 1425/2004.
Uleymî, Ebü’l-Yümn Mücîrüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdirrahmân. Fetḥu’r-raḥmân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Nûredîn Talib. 7 Cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkaf ve Şuûni’l-İslamiyye, 1430/2009.
Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd Ali Muhammed Muavvid. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1989.
Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. et-Tefsîrü’l-basîṭ. thk. Ahmed b. Muhammed b. Sâlih el-Hammâdî. 25 Cilt. Riyad: Silsiletur-Resâil el-Câmi’iyye, 1430/2009.
Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. 2 Cilt. Dimaşk: Darü’l-Kalem, 1415/1995.
Zebîdî, Muhammed Murtaza Hüseyni. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Abdulalîm et-Tâhâvi. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatu Hukûmeti’l-Küveyt, 1407/1986.
Zeccâc, Ebû İshak İbrâhim b. Sirrî. Meâni’l-Kurân ve İ’râbuh. thk. Abdülcelîl Abdüh. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1998.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. thk. Ali Muhammed Muavvid,Adil Ahmed Abdülmevcûd. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1418/1997.
Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-akîde ve’ş-şerîa ve’l-menhec. 10 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1423/2002.