İzzet KADIOĞLU, Bahadır ŞİN, Burcu KINALI

Tokat İlinde Görülen Bazı Bitkilerin Boya Bitkisi Olarak Kullanım Olanakları

Bitkisel boyamacılık bitkilerin kök, gövde, yaprak ve çiçeklerindeki boyarmaddelerden yararlanılarak yapılan boyamacılık işlemidir. Bu işlem neredeyse insanlık tarihi kadar eski olup, tarih boyunca farklı bitkiler farklı şekillerde kullanılarak boyama işlemi gerçekleştirilmiştir. Anadolu’da da farklı bitkiler kullanılarak bitkisel boyacılıkla halı ve kilim boyacılığı yapılmıştır. Bu çalışmada Tokat ilinde bulunan 7 farklı bitkinin [üzerlik (Peganum harmala L.), aspir (Carthamus tinctorius L.), kekik (Thymus vulgaris L.), güneş sütleğeni (Euphorbia helioscopia L.), boyacı papatyası (Anthemis tinctoria), yapışkan ot (Galium aparine) ve gül hatmi (Althaea officinalis L.)] boyacılıkta yün ve pamuk üzerinde farklı 2 farklı mordanda ve mordansız olarak kullanılması sonucu elde edilen boyaların renk kodlarının belirlenmesi için yapılmıştır. Mordan maddesi olarak göztaşı (bakırsülfat) ve elma sirkesi kullanılmıştır. Bitkilerden elde edilen boyar madde ile boyanan saf pamuklar pantone renk skalasındaki renk kodlarına göre tanımlaması yapılmıştır. Ayrıca boyanan pamukların göze hitap edecek renklere sahip olduğu da gözlemlenmiştir. Elde edilen bu sonuçlar doğrultusunda sentetik kimyasalların ve sentetik boyar maddelerin insan sağlına ve çevreye vermiş olduğu zararları göz önüne alındığında doğal boyacılığın önemi giderek artmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Boya bitkisi, yabancı ot, mordan, bakır sülfat, elma sirkesi

Using Some Weeds in Tokat Province as Plant-Derived Dye

Natural dyeing is the process of making use of the dye stuff from the root, stem, leaf and floret of the plants. This process is almost as old as the human history; and throughout the history, different plants have been used in different styles to dye. It's likely that natural dyeing was informed by cooking, as the process of extracting pigment is exactly like boiling food. There are many naturally occurring plants, minerals and crustaceans from which you can extract color and produce natural dyes. Plant dyes use no toxic or polluting chemicals, and the organic matter left over from dye plants can be put on the compost. In Anatolia, carpets and rugs have been dyed by using different plants. This research has been done to detect the color codes of the dyes which were derived from the use of the 7 different plants [wild rue (Peganum harmala L.), safflower (Carthamus tinctorius L.), thyme (Thymus vulgaris L.), gopher plant (Euphorbia helioscopia L.), golden marquette (Anthemis tinctoria L.), catchweed bedstraw (Galium aparine L.) and marsh-mallow (Althaea officinalis L.)] in 2 different methods (with and without mordant) on wool and cotton in Tokat province. Copper sulphate and cider vinegar has been used as mordant substance. Pure cotton dyed with the dyestuff derived from the plants has been specified according to the color codes in pantone color scale. Besides that, it has been observed that the cotton has eyepleasing colors. In accordance with the results, it has been confirmed that natural dyeing’s importance is gradually rising, considering the harms to environment and human health caused by the chemicals and synthetic dye stuff.

Keywords:

Stain plant, weed, mordant, copper sulphate, apple vinegar,

PDF

___

Anonim, 2012. https://www.colorhexa.com/a48b62
Anonim, 2013. https://imagecolorpicker.com/tr
Anonim, 2019. Color Meter free for android app. www.vistechprojects.com.
Arlı M., Kayabaşı N., Ilgaz F., 1993. El dokuması halıcılıkta bitkisel boya kullanımının önemi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ev Ekonomisi Yüksek okulu, sayı:38 Ankara.
Bayatlı, O. 1957. Bergama’da dokumacılık, Türk Etnografya D, 2, 53-55.
Baykara T., 1964. Kökboya, İ.Ü Coğrafya Enstitüsü D, 7, 14: 221-226.
Baykara T., 1998. Kökboya, Arış, 1 (4): 64-71.
Baylav N., 1963. Türkiye’nin boya bitkileri ile Türkiye’de kullanılmış olan yabancı memleket boya bitkileri ve boyaları, Türk Sanatı ve Tarihi Araştırmaları ve İncelemeleri, 1, 732-744.
Bhola P., 2016. Palette googleplay aps.
Bilir M.Z., 2018. Ekolojik boyama esaslı çok renkli yüzey tasarımı. Yedi: Sanat, Tasarım ve Bilim Dergisi, yaz 2018, sayı 20:63-73.
Demir M., Çelik S., Adıgüzel N., Arlı M., Kayabaşı N., Ilgaz F. ve Güney D., 2006. Türkiye’de yetişen bazı önemli boya bitkilerinin üretim teknikleri ve elde edilen renklerin haslık dereceleri. Tokat.
Demir M., Çelik S., Noyan Ö.F., 2010. Türkiye’de bazı önemli boya bitkilerinin üretim teknikleri ve elde edilen renklerin haslık dereceleri. III: Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi 20-22 Mayıs 2010. Cilt: III s:1187-1196.
Eren N., 1977. Antalya bölgesinde bitkisel boyacılık, Türk Etnografya D, 16: 43-57.
Eyüboğlu Ü., Okaygün I. ve Yaraş F., 1983. Doğal Boyalarla Yün Boyama (Uygulamalı ve Geleneksel Yöntemler), İstanbul.
Harmancıoğlu M., 1955. Türkiye’de bulunan önemli bitki boyalarından elde olunan renklerin çeşitli müessirlere karşı yün üzerinde haslık dereceleri. Ankara Üniversitesi Yayını, 77-41, Ankara, 212s.
Hunger K., 2003. Industrial Dyes: Chemistry, Properties, Applications. Wiley-VCH, Weinheim, Cambridge.
Karabulut K., 2015. Pamuklu örme kumaşlara doğal boyalarla boyama yoluyla tek adımda renk, uv koruyuculuk ve antibakteriyellik kazandırılması. Namık Kemal Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekstil Mühendisliği Anabilimdalı Yüksek Lisans Tezi.
Karadağ R., 1997. Türk halı, kilim ve kumaşlarında kullanılan doğal boyar maddeler, Arış, 1, 2: 38-51.
Karadağ R., 2007. Doğal Boyamacılık. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Geleneksel el sanatları Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü, Ankara.
Kaya Ü. ve Şanlı H.S., 2017. "Çivit Otu ile Boyanan İpek, Pamuk ve Yün Kumaşların Bazı Haslık Değerleri". idil 6.37 (2017): 2581-2594.
Kırıcı S., Demirci Kayıran S., Tokuz G., 2018. Doğu Akdeniz Bölgesinde üzerlik (Peganum harmala L.) Bitkisinin Tütsü Olarak Kullanımı. Lokman Hekim Dergisi, 2018; 8 (1): 01-12.
Mert H, Doğan Y, Başlar S, 1992. Doğal boya eldesinde kullanılan bazı bitkiler. Ekoloji, 5: 14-17.
Önal A., Subasar., 2012. Kırmızı lahana’dan (Brassica oleracea var.capitata f.rubra) elde edilen doğal boya ile yün, pamuk ve keten kumaşların boyanması. Gaziosmanpaşa Journal of Scientific Research 1 (2012) 35-41.
Öztürk İ., 1982. Bitki boyaları üzerine birkaç not ve Yenikent köyünden boyama örnekleri, Türk Etnoğrafya D, 17: 49-58.
Öztürk, İ. 1988. El halıcılığı ve bitkisel boyamacılıkta bölgesel bir örnek, Folklor ve Etnografya Araştırmaları, 267-274.
Öztürk İ. 1997. Doğal bitkisel boyalarla yün boyama. Ürün Yayınları 15, Temel Kaynaklar Dizisi 04, 96 s., Ankara.
Tunaman N., 1973. Bitki boyaları ile yünlerin boyanması. Tarım Bakanlığı Ziraat İşleri Genel Müdürlüğü. Tarım Bakanlığı Çiftçi Broşürleri Serisi A-53.
Tutak M., Benli H., 2008. Bazı bitkilerden elde edilen doğal boyar maddelerin yünü boyama özelliğinin incelenmesi. BAÜ FBE dergisi. Cilt: 10, Sayı:2, 53-59.
Uğur G., 1988. Türk halılarında doğal renkler ve boyalar. Türkiye İş Bankası Yayın No:289, 93 s., Ankara.
Uslu M., 1982. Bodrum’un dokumacılık ve boyacılığı, 2. Ulusal El Sanatları Sempozyum Bildirileri, İzmir: 356-377.