Osmanlı Şehir Mekânları: Kahvehane Literatürü

Yakın dönem şehir çalışmalarında, mekân ve mekânsal performanslara yönelik ilginin arttığı görülmektedir. Bu bağlamda, Osmanlı şehir tarihçileri de hamam, tekke, pazar, mahalle, sokak ve kahvehane gibi şehir mekânları üzerinden kamusallık ve toplumsallık temalarına yoğunlaşmaktadırlar. Gerek ?kamusal alan' tartışmaları için elverişli olması, gerekse popülerliği dolayısıyla popüler ve akademik çevrelerde bu kamusal me- kânlar içerisinde kahvehanelere hatırı sayılır bir ilgi gösterilmektedir. Bu makale, Osmanlı kahvehaneleri ile ilgili bu popüler ve akademik literatürü değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu çerçevede, Osmanlı kahvehanelerinin kısa tarihçesi verildikten sonra, kahvehaneler ile ilgili literatür irdelenmekte, öne çıkan araştırma mevzuları ve kullanılan kaynaklar değerlendirilmekte ve makalenin sonunda da Osmanlı kahvehaneleri ile ilgili popüler ve akademik bibliyografyaya yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Şehir Hayatı, Kamusal Mekan, Kahvehane, Sosyallik.

Ottoman Urban Spaces: An Evaluation of Literature on Coffeehouses

There has been an interest to the space and spatial performance in recent urban studies. In this new trend, Ottoman urban historians have intensified to the publicness and sociability through urban spaces such as public bath, dervish lodge, market, neighborhood, street and coffeehouse. Owing to both its suitability to the studies of ?public sphere' and its popularity, the coffeehouses among other public gathering spaces arouse a considerable notice in the popular and academic milieu. This paper is an attempt to review this popular and academic literature on Ottoman coffeehouses. After giving a brief history of Ottoman coffeehouses, the paper concentrates on the literature and research themes on coffeehouse, sources used widely in these studies and lastly gives the popular and academic bibliography on Ottoman coffeehouses.

Keywords:

Ottoman State, Urban Life, Public Space, Coffeehouse, Sociability.,

PDF

___

Açıkgöz, Namık, “Kahvenin Edebi Serüveni”, Osmanlı Ansiklopedisi: Kültür Sanat, c. IX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
Açıkgöz, Namık, Kahvehane Etrafında Teşekkül Eden Edebi Kamuoyu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
Açıkgöz, Namık, Kahvename: Klasik Türk Edebiyatında Kahve, İstanbul: Akçağ Yayınları, 1999.
Açıkgöz, Namık, “Şeyhülislam Bostan-zade’ye Verilen Manzum Bir Kahve Dilekçesi ve Cevabı”, Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), Elazığ, 1990, c. IV, sy. 2, s. 1–18.
Adıvar, Abdülhak Adnan, “Kahve ve Okuma”, Bilgi Cumhuriyeti Haberleri, İstanbul: Tasvir Neşriyatı, 1945, s. 198–201.
Adler, Cyrus ve Ramsay, Allan, Told in the Coffee House: Turkish Tales, New York: The Macmillan Company, 1898.
Akozan, Sıtkı, Küllükname, İstanbul: Burhaneddin Basımevi, 1936.
Alangu, Tahir, Çalgılı Kahvelerdeki Külhanbey Edebiyatı ve Numuneleri, İstanbul, 1943.
Alçın, Sami, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Kahvehanelerinin Eğitim Açısından Fonksiyonu”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2002.
Altınay, Ahmet Refik, “Kahve ve Tütün”, İkdam, 5 Ocak 1924.
Altınay, Ahmet Refik, “Eski İstanbul Kahvehaneleri”, Akşam, 24 Şubat 1936.
Alyanak, Şermin, “Alafranga Kahve Makineleri ve Cezveleri”, Tanede Saklı Keyif, Selahattin Özpalabıyıklar (ed.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001, s. 64-75.
And, Metin, A History of Theater and Popular Entertainment in Turkey, Ankara: Forum Yayınları, 1963. And, Metin, “Eski İstanbul’da Meddah Kahvehaneleri”, Folklor, Temmuz 1969, sy. 3, s. 7–8.
And, Metin, Geleneksel Türk Tiyatrosu, İstanbul: İnkılâp Yayınları, 1985.
Arendok, C. V., “Kahwa”, EI2, c. IV, s. 449-455
Aytaç, Ömer, “Kimlik, Kamusal Alan ve Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Kahvehaneler”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 2005, sy. 24, s. 15-40.
Ayvazoğlu, Beşir, “Tarık Buğra Küllük’te”, Türk Edebiyatı, 1994, sy. 20 (246), s. 9-11.
Bahçekapılı, Nalan, “‘Kahvehane’ – Aylaklık Mekânı, Kamusal Mekân, Heterotopya”, Varlık, Temmuz 2005, s. 19-25.
Batur, Enis, “Kahverengi Tanede Saklanan Keyif”, Tanede Saklı Keyif, s. 6-9.
Bayrı, M. Halit, “Semai Kahveleri”, TFA, Haziran 1950, c. I, sy. 11, s. 163-165.
Baytop, Turhan, “Kahve Ağacı ve Kahve Çekirdeği”, Tanede Saklı Keyif, s. 44-46.
Beeley, Brian W., “The Turkish Village Coffeehouse as a Social Institution”, Geographical Review, Ekim 1970, c. LX, sy. 4, s. 475-493.
Bingöl, İlyaz, “Kahvehane ve Eğlence”, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, sy. 126, s. 70-75.
Bingöl, İlyaz, “İstanbul’da Bir Cinsellik Mekânı: Kahvehane”, Varlık, Mart 2004, sy. 1158.
Birinci, Ali, “Kesriyeli M. Sıtkı ve Küllüknamesi”, Müteferrika, Yaz 2001, sy. 19, s. 35-49.
Birsel, Salah, Kahveler Kitabı, İstanbul: Koza Yayınları, 1975.
Buğra, Tarık, “Küllük”, Yarın Diye Birşey Yoktur, İstanbul: Yenilik Basımevi, 1952, s. 6-9.
Büyükşekerci, Hilmi, “Beyazıt Kahvehaneleri, Pera Meyhaneleri”, Adam Sanat, 1986, s. 27-31.
Cahit, Neriman, Eski Lefkoşe Kahveleri ve Kahve Kültürü, Girne: Şadi Kültür ve Sanat Yayınları, 2001.
Cohen, Amnon, “Osmanlı Kudüs’üne Kahvehanelerin Girişi: Edebe Aykırı Bir Yeniliğin Muteber Hale Gelişi”, çev. Nurettin Elhüseyni, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, sy. 126, s. 58-64.
Cowan, Brian, “The Social Life of Coffee: Commercial Culture and Metropolitan Society in Early Modern England, 1600-1720”, Doktora Tezi, Princeton University, 2000.
Çubukoğlu, Zühtü, “Kahvehaneler”, İller ve Belediyeler Dergisi, 1955, sy. 10/116.
Çağlayan, Savaş, “Enformasyon Toplumu: İnternet Kafelerin ve Kahvehanelerin Karşılaş- tırmalı Araştırması”, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
Çetinkanat, Z. Esra, “Türk Kahve Kültürü ve Kahve Takımları”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, 1997.
Dağlıoğlu, H. Turhan, “Kahve Hakkında”, Halk Bilgisi Haberleri, 1940, s. 141.
Dawud, Ali, “Coffee”, Encyclopedia Iranica, c. V, California: Costa Mesa, 1992, s. 893–896.
Dawud, Ali, “Coffeehouse”, Encyclopedia Iranica, c. VI, California: Costa Mesa, 1993, s. 1-4.
Ebuziyya Tevfik, “Kahvehaneler”, Mecmua-i Ebüziyya, 1914, sy. 129, s. 15–21; sy. 130, s. 44–49; sy. 131, s. 65–70.
Eken, Ahmet, “Resimli Kahveler Kitabı”, Virgül, Temmuz 2000, sy. 32, s. 66–67.
Elgin, Ahmet Güner, Marmara Kitabeleri: Bir Semt Kıraathanesinin Mahremiyetinde Ge- çen Uzun Gecelerin ve Günlerin Hikâyesi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.
Emiroğlu, Kudret, “Trabzon’da XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kahvehane ve Kitabevi Bağlamında Toplumsal Tabakalanma, Kültür ve Siyaset”, Kebikeç, 2000, sy. 10, s. 187–222.
Evren, Burçak, Eski İstanbul’da Kahvehaneler, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1996.
Faroqhi, Suraiya, “Coffee and Spices: Official Ottoman Reactions to Egyptian Trade in the Later Sixteenth Century”, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 1986, sy. 76, s. 87-93.
Genç, Mehmet, “Contrôle et taxation du commerce du café dans l’Empire ottoman fin XVIIe – premiére moitié du XVIIIe siécle”, Michel Tuncscherer (ed.), le commerce du café: avant l’ére des plantations coloniales espaces, réseaux, sociétés (XVe - XIXe siécle), Cahier des annales islamologiques 20 – 2001, s. 161-179.
Georgeon, François, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İstanbul Kahvehaneleri”, Helene-Desmet Gregoire ve François Georgeon (haz.), Doğuda Kahve ve Kahvehaneler, çev. Meltem Atik ve Esra Özdağan, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Gökşen, Enver Naci, “Kahvehaneler Nasıl Kuruldu ve Ne Oldu?”, Yeni Adam, 1943, sy. 12/460, s. 8-9.
Gregoire, Helene-Desmet ve Geoergeon, François (haz.), Doğuda Kahve ve Kahvehaneler, çev. Meltem Atik ve Esra Özdoğan, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Gregoire, Helene-Desmet, “Kahvenin Dili”, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, sy. 126, s. 76–81.
Güral, Sema, “Türk Kültüründe Kahvenin Yeri”, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
Hattox, Ralph S., Coffee and Coffeehouses: The Origins of a Social Beverage in the Medieval Near East, Seattle: University of Washington Press, 1985 [Türkçesi: Kahve ve Kahvehaneler: Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kökenleri, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996].
Heise, Ulla, Kahve ve Kahvehaneler, çev. Mustafa Tüzel, İstanbul: Dost Yayınları, 1996.
Işın, Ekrem, “Kahvehaneler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. IV, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994, s. 386–392.
Işın, Ekrem, “Semai Kahvelerinde İnsan ve Kültür”, Sanat Dünyamız, 1990, sy. 40, s. 26–29.
Işın, Ekrem, “İstanbul’un Tanrısız Tapınakları: Kahvehaneleri”, Çağdaş Şehir, 1988, sy. 14, s. 82–85.
Işın, Ekrem, İstanbul’da Gündelik Hayat: İnsan, Kültür ve Mekân İlişkileri Üzerine Toplumsal Tarih Denemeleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,1999.
Işın, Ekrem, “More Than A Beverage: A Social History of Coffee and Coffeehouses”, Selahattin Özpalabıyıklar (haz.), Tanede Saklı Keyif, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001, s. 10-43.
İşli, Emin Nedret, “Küllük Kahvesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. V, s. 169.
İşli, Emin Nedret, “Beyazıt Meydanı II: Küllük Kahvesi”, Arkitekt, 1994, sy. 416, s. 68–73.
İşli, Emin Nedret, “Küllük Güldestesi”, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, sy. 126, s. 90–93.
Kafadar, Cemal, “A History of Coffee”, The XIIIth Congress of the International Economic History Association (IEHA), Buenos Aires, Arjantin, 22-26 Temmuz 2002, www.eh.net/XIIICongress/cd/papers/64Kafadar16.pdf
Kabacalı, Ayfer, “İlk Kıraathane ve Basın Tarihimize İlişkin Bir Not”, Tarih ve Toplum, 1984, c. I, s. 3.
Kaygılı, Osman Cemal, İstanbul’da Semai Kahveleri ve Meydan Şairleri, İstanbul: Burhaneddin Basımevi, 1937.
Kırlı, Cengiz, “Kahvehaneler ve Hafiyeler: XIX. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol”, Toplum ve Bilim, Kış 1999-2000, sy. 83, s. 58-77.
Kırlı, Cengiz, “The Struggle Over Space: Coffeehouses of Ottoman Istanbul, 1780-1845”, Doktora Tezi, Binghamton: The State University of New York, 2000.
Kırlı, Cengiz, “A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-Century Istanbul”, International Labor and Working Class History, Kış 2001, sy. 60, s. 125-140.
Kırlı, Cengiz, “İstanbul: Bir Büyük Kahvehane”, İstanbul Dergisi, Ekim 2003, sy. 47, s. 75- 78.
Kırlı, Cengiz, “Coffeehouses: Public Opinion in the Nineteenth Century Ottoman Empire”, Armando Salvatore ve Dale F. Eickelman (haz.), Public Islam and the Common Good, Brill Academic Publishers, Mayıs 2004.
Kocabaşoğlu, Uygur, “İlk Kıraathane’nin Açılışı”, Tarih ve Toplum, 1984, c. I, s. 65-67.
Koçu, Reşat Ekrem, “Eyüp’te Piyer Loti Kahvehanesi”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Ocak 1969, sy. 21/300, s. 11.
Koçu, Reşat Ekrem, “Kahve Yasağı”, a.mlf, Osmanlı Tarihinde Yasaklar, İstanbul: Saka Matbaası, 1950, s. 11–16.
Korhan, Gümüş, “Çamlıca’da Bir XVIII. Yüzyıl Kahvehanesi”, Çağdaş Eleştiri, 1983, sy. 2/3, s. 28-29.
Koz, M. Sabri, “İhsan Kıraathanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. IV, s. 142.
Koz, M. Sabri, “İkbal Kıraathanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. IV, s. 144.
Koz, M. Sabri, “Meserret Kıraathanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. V, s. 405.
Koz, M. Sabri, “Sarafim Kıraathanesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. VI, s. 459.
Kömeçoğlu, Uğur, “Geçmişte Bir ‘Heterotopya’: Kahvehane”, Firdevs Gümüşoğlu (haz.), XXI.Yüzyıl Karşısında Kent ve İnsan, İstanbul: Bağlam Yayınları, 2001, s. 93-105.
Kömeçoğlu, Uğur, “Islamicizing the Coffeehouse as a New Spatial Practice”, Kulturwissenschaftliches Institut, Jahrbuch, Essen: KWI Publications, 2001, s. 148-181.
Kömeçoğlu, Uğur, “Historical and Sociological Approach to Public Space: The Case of Islamic Coffeehouses in Turkey”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2001.
Kömeçoğlu, Uğur”, The Publicness and Sociabilities of the Ottoman Coffeehouse”, Javnost-The Public, Haziran 2005, c. XII, sy. 2, s. 5–22.
Matthee, Rudi, “Exotic Substance: The Introduction and Global Spread of Tobacco, Coffee and Cocoa, Tea and Distilled Liquor, Sixteenth to Eighteenth Centuries”, Roy Porter ve Mikulas Teich (eds.), Drugs and Narcotics in History, Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
Numan, İbrahim, “Eski İstanbul Kahvehanelerinin İçtimai Hayattaki Yeri ve Mimarisi Hakkında Bazı Mülahazalar”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, 1981, c. X, sy. 2, s. 57-74.
Okay, M. Orhan, “Yavrunun Çayhanesi’nde”, Bir Başka İstanbul, 2002, s. 211-215. “Osmanlı Toplumunda Kahvehaneler”, Beymen Status, 1989, sy. 17, s. 70-76.
Olson, Robert, “Jews, Janissaries, Esnaf and the Revolt of 1740 in Istanbul”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 1978, c. XXII, s. 185-207.
Olson, Robert, “The Esnaf and the Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in Ottoman Politics”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 1976, c. XX, s. 329-344.
Oral, Timur, “A Contemporary Turkish Coffeehouse Design Based on Historic Traditions”, Yüksek Lisans Tezi, Virginia Polytechnic Institute ve State University, 1997.
Ors, I., “Coffeehouses, Cosmopolitanism and Pluralizing Modernities in Istanbul”, Journal of Mediterranean Studies, c. XII, sy. 1, s. 119–145.
Osman, Rıfat, “Memleketimiz Tarihinde Mükeyyifata Bir Bakış: Kahvehaneler”, İstanbul Belediye Mecmuası, 1931, sy. 78/6, s. 235-244.
Özdemir, Nutku, Meddahlık ve Meddah Hikayeleri, Ankara: İş Bankası Yayınları, 1976.
Özpalabıyıklar, Selahattin (ed.), Coffee, Pleasures Hidden in A Bean / Kahve, Tanede Saklı Keyif, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
Öztürk, Göksel-Gürcan, “İstanbul’da Nargile Mekanları”, Emine Gürsoy Naskali (der.), Tütün Kitabı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003, s. 567-571.
Öztürk, Serdar, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında ‘Asri Kahvehaneler’”, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, sy. 126, s. 84–89.
Petropoulous, Elias, Yunanistan’da Türk Kahvesi, çev. Herkül Milas, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
Pakalın, Mehmet Zeki, “Kahvecibaşı”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. II, İstanbul: M.E.B. Devlet Kitapları, 1971.
Quataert, Donald, “Janissaries, Artisans and the Question of Ottoman Decline, 1730–1826”, Donald Quataert (ed.), Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire, 1730–1914, İstanbul: The Isis Press, 1993, s. 197–203.
Rado, Şevket, “Sanatkârlar ve Kahvehaneler”, Hayat Tarihi Mecmuası, 1977, sy. 1, s. 13–15.
Sakaoğlu, Necdet, “Divriği’de Asırlık Bir Yeniçeri Kahvehanesi: Hacı Milli’nin Kahvesi”, Toplumsal Tarih, Haziran 2004, sy. 126, s. 66–69.
Sait Faik, “Kıraathaneler”, Yedigün, 14 Ağustos 1948, s. 20–24.
Salzmann, Ariel, “The Age of Tulips: Confluence and Conflict in Early Modern Consumer Culture (1550-1730)”, Donald Quataert (ed.), Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire: An Introduction, Albany: SUNY Press, 2000.
Saraçgil, Ayşe, “Kahve’nin İstanbul’a Girişi: XVI. ve XVII. Yüzyıllar”, Helene-Desmet Gregoire ve François Georgeon (haz.), Doğuda Kahve ve Kahvehaneler.
Selönü, Beliğ, Tekaütler Kahvesi, İstanbul: Varol Matbaası, 1958.
Tansuğ, Sabiha, “Eski İstanbul’da Kahve İkram Töreni”, İstanbul Armağanı III: Gündelik Hayatın Renkleri, İstanbul, 1997, s. 161-167.
Tokman, Aslı, “Negotiating Tradition, Modernity and Identity in Consumer Space: A Study of a Shopping Mall and Revived Coffeehouse”, Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
Toros, Taha, Kahvenin Öyküsü, İstanbul: İletişim Yayınları, 1988.
Tuncscherer, Michel (ed.), Le commerce du café: avant l’ére des plantations coloniales espaces, réseaux, sociétés (XVe - XIXe siécle), Cahier des annales islamologiques 20 – 2001.
Ünlü, Selçuk, “Viyana Edebiyatçı Kahvehâneleri ve Kahvehane Edebiyatçıları”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, 1999, sy. 6, s. 19-34.
Ünüvar, Kerem, “Osmanlı’da Bir Kamusal Mekan: Kahvehaneler”, Doğu Batı, Kasım-Aralık-Ocak 1998-1999, sy. 5, s. 186-197.
Ünver, Süheyl, “Türkiye’de Kahvenin 400’üncü Yıldönümü”, Tarih Dünyası, 1950, sy. 10, s. 419–423.
Ünver, Süheyl, Ressam Ali Rıza Bey’e Göre Yarım Asır Önce Kahvehanelerimiz ve Eşyası, Ankara: Ankara Sanat Yayınları, 1967.
Ünver, Süheyl, “Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler”, Türk Etnografa Dergisi, 1963, c. V, s. 39-84.
Ünver, Süheyl, “Yayın Hayatımızda Önemli Bir Yeri Olan Sarafim Kıraathanesi”, Belleten, 1979, c. XLIII, sy. 170, s. 481-489.
Yaman, Talat Mümtaz, “Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler”, Karacadağ Halkevi Dergisi, Eylül 1942, sy. 53, s. 667–672; Ekim 1942, sy. 54–55, s. 691–696; Aralık 1942, sy. 56-57, s. 707-712; Şubat-Mart 1943, sy. 58-59, s. 727-728; Nisan-Mayıs 1943, sy. 60-61, s. 739-744.
Yaşar, Ahmet, “The Coffeehouses in Early Modern Istanbul: Public Space, Sociability and Surveillance”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü, 2003.
Yaşar, Ahmet, “XVIII. Yüzyılın Sonunda Eyüp Kahvehaneleri”, VIII. Eyüp Sultan Sempozyumu, İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, Aralık 2004, s. 262–265.
Yazıcı, Mustafa, “Tarihe Malolmuş Türk Kahvehanelerin (Kıraathaneler) Kültür Hayatı- mızdaki Yeri ve Bugünü”, Karınca, Şubat 1991, sy. 57, s. 31–33.
Yener, Cemil, “Kahve ve Kahvehaneler”, Hayat Tarihi Mecmuası, 1970, sy. 12, s. 85-87.
Yücer, R. R., “Sicillere Göre Eski Bursa: Bozahane, Meyhane ve Kahvehane Yasakları”, Uludağ Bursa Halkevi Dergisi, Temmuz 1940, s. 38–43.