Büveyhîler Döneminde Türkler ve Deylemliler Arasında Ortaya Çıkan Çatışma: Rûzbihân ed-Deylemî Örneği

Türkler, İslâmla tanıştıktan sonra İslâm devletlerinin ordularında paralı asker olarak görev yapmıştır. Önce Emevîlerin bilhassa da Abbâsî ordusunun muhtelif kademelerinde yer almıştır. III. (VIII.) yüzyılda İslâm’ın Deylem topraklarına girmesinden sonra Müslüman olan Deylemliler, Abbâsî ordusunda istihdam edilmeye başlandı. Türkler gibi savaşçılık özellikleriyle ön plana çıkan Deylemliler de paralı asker olarak orduda bulunuyordu. Deylemliler bu vesileyle ilk defa Abbâsî ordusunda Türklerle karşılaşmıştır. Abbâsî ordusu içerisinde yer alan bu iki grubun zaman zaman çekişme içerisinde olduğu görülmektedir. Türklerin Abbâsî ordusunun üst kademelerinde yer alması nedeniyle Deylemliler, Türkleri kendilerine rakip olarak görmüştür. IV. (X.) yüzyılda Abbâsîlerin siyasî otoritesinin zayıflaması sonucunda İran’da birçok mahallî hânedan ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri olan Deylem menşeli Büveyhîler, kısa süre içerisinde İran’ın batısına hâkim olarak Abbâsî hilafeti üzerinde de tahakküm kurmuştur. Bu çalışmada Büveyhîlerin asli unsuru olan Deylemlilerin Türklerle arasındaki çatışmanın nedenleri ve Büveyhî hânedanının siyasî hayatını tehlikeye atan Deylemli kumandan Rûzbihân’ın isyanı, dönemin ana kaynaklarından istifade edilerek değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Büveyhîler, Türkler, Deylemliler, Muizzüddevle, Rûzbihân

The Conflicts That Arose Between Turks and Daylamites During the Buyid Dynasty: The Case of Rūzbihān al-Daylamī

After being introduced to Islam, Turks started serving as mercenaries in armies of Islamic states. They served in various ranks of first in the Umayyad army and then in the Abbasid army. Meanwhile, the Daylamites, had converted to Islam after Islamic states entered into the territory of Daylam in the 8th CE (3rd century AH) and also started being recruited into the Abbasid army. The Daylamites, were prominent with their battle qualities, and, like the Turks, also served in the army as mercenaries. The Daylamites, encountered the Turks for the first time in the Abbasid army, and these two groups to fall into strife from time to time within the Abbasid army. Due to the Turks being in the upper echelons of the Abbasid army, the Daylamites always considered the Turks their rivals. As a result of the weakening of the Abbasid political authority in the 10th century CE (4th century AH), many local dynasties emerged in Iran. As one of these, the Buyids of Daylamite origin soon dominated west of Iran and also conquered the Abbasid caliphate. This study will evaluate the causes of the conflicts between the Turks and the Daylamites, and the rebellion Commander Rūzbihān of Daylam, which endangered the political life of the Buyid dynasty, using primary sources from the period.

Keywords:

Buyids, Turks, Daylamites, Muʿizz al-Dawla, Rūzbihān,

PDF

___

Ağırakça, Ahmet. Abbasi Devletinde Türk Kumandanlar. İstanbul: Akdem Yayınları, 2015.
. “İbn Râik”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: XX, 242. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999. Azimli, Mehmet. “Sünni Hilafete Tahakküm Kurmuş Bir Şiî Hanedan: Büveyhîler”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005): 19-32.
Azzavî, Abbas. “İbn Hassûl’un Türkler Hakkında Bir Eseri”, Çeviren Şerefeddin Yaltkaya. Belleten 4/14-15, (1940): 250-266.
Bakır, Abdulhalik ve Dündar, Abdülhamit. “Büveyhî Hânedânı’nın Menkıbevî Kuruluşu ve Tarihi Arka Planı”, History Studies 11/1 (2019): 23-52.
Bîrûnî. Maziden Kalanlar. Çeviren Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
Busse, Heribert. Chalif und Crosskönig, Die Buyiden im Iraq (945-1055). Beyrut: Ergon Verlag, 2004.
. “Iran under the Buyids”, Cambridge History of Iran. Editör R. N. Frye. C. IV: 250-304. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
Bosworth, C.E. “The Banu Ilyas of Kirmân”, The Medieval History of Iran, Afghanistan an Central Asia, 107-124. London: Variourum Reprints, 1977.
. “al-Ubulla”, EI2, C. X: 765-766. Leiden: Brill, 1991.
Ebü’l-Fidâ. Ebü’l-Fidâ Coğrafyası. Çeviren Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017.
Ebû İshâk es-Sâbî. Kitâbü’l-münteza’ mine’l cüzi’l-evvel mine’l-kitâbi’l ma’rûf bi’t-Tâcî fî ahbâri’d-devleti’d- Deylemiyye (Ahbâru eʾimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Gîlân içinde). Neşreden W. Madelung (Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1987).
. el-Muhtâr min Resâili’s-Sâbî. Neşreden Şekîb Arslan. Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-hadîse, t.y.
Fakîhî, Ali Asgar. Âl-i bûye ve evzâu zamân-i îşân bâ nemûdârî ez zendegî-yi merdom-i ân asr. Tahran: İntişârât-ı Saba, 1365.
Fâyeze İsmail Ekber, “el-Batâih tahte nüfûzi İmrân b. Şâhîn min havâley 330-369/941-979”, Mecelletü Câmieti’l-Meliki’s-Suûd, VII, (1415/1995): 113-137.
Gökalp, Yusuf. “Zeydiyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XLIV: 328-331. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
Guy Le Strange. Doğu Hilafetinin Memleketleri. Çeviren Adnan Eskikurt. Cengiz Tomar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2015.
Güner, Ahmet. “Merdâvîc b. Ziyâr”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXIX: 178-179. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
Hacıyev, Khanoghlan. Irak Büveyhîleri’nin kuruluşu ve Muizzüddevle Dönemi (334-356/945-967). Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2012.
Hamza el-İsfahânî. Târîhu sinî mülûki’l-arz ve’l-enbiyâʾ. Beyrut: Dâru mektebeti’l-hayât, 1961.
Hemedâni. Tekmiletü Târihi’t-Taberî (Taberî, Tarih içinde). Tahkik Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. C. XI. Beyrut: Dâru Süveydân, 1967.
Hudûdü’l âlem mine’l-Meşrik ile’l-Mağrib. Çeviren Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi, 2008.
İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-tarih. Çeviren Abdülkerim Özaydın. C. VIII. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991. İbn Haldûn. Kitâbü’l-iber ve dîvânü’l-mübtede’ ve’l-haber. C. IV. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
İbn Havkal. 10. Asırda İslâm Coğrafyası. Çeviren Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017. İbn Hurdâzbih. Yollar ve Ülkeler Kitabı. Çeviren Murat Ağarı. İstanbul: Kitabevi, 2008.
İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. Çeviren Mehmet Keskin. C. XI, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2000. İbn Miskeveyh. Tecaribü’l-ümem. Çeviren Kıvameddin Burslan. Ankara: TTK Yayınları, 2016. İstahrî, Ülkelerin Yolları. Çeviren Murat Ağarı. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2015.
Kabir, Mafizullah. The Buwayhid Dynasty of Baghdad (334/946-447/1055). Calcutta: Iran Society, 1964.
Karapınar, Mahmut. “Abbâsîler Dönemi Türklerin Siyasî Faaliyetleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. IV: 352-363. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
Kitâbu’l-uyûn ve’l-hadâik fi ahbâri’l-hakâik. Neşreden Ömer es-Saîdî. C. IV/II, Dımaşk: Institut Français de Damas, 1972.
Kürevî, İbrahim Selmân. el-Büveyhîyyûn ve’l-hilâfetu’l-abbâsîyye. Safât: Dârü’l-Urube, 1982.
Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. VI: 496-500. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
Minorsky, Vladimir. La domination des Dailamites. Paris: E. Leroux, 1932. . “Daylam”, EI2, C. II: 189-194. Leiden: Brill, 1991.
Mneymneh, Hasan. Büveyhîler Devleti Tarihi. Çeviren Tarık Akarsu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021. Mukaddesî. İslâm Coğrafyası. Çeviren Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2015.
Mücmelü’t-tevârîh ve’l-kısas. Neşreden Muhammed Ramazânî. Tahran: Çâphâne-yi Hâver, 1939.
Nüveyrî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Tahkik Fevzi Anitil. C. XXVI, Kahire: en-Nehdatü’l-Mısriyyeti’l- Amme, 1985.
Perviz, Abbas. Târîh-i Deyâlime ve Gaznevîyân. Tahran: İntişârât-ı İlmî, 1332.
Taneri, Aydın. “Hâcib”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XIV: 508-511. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
Usta, Aydın. “Sâmânîler”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXVI: 64-64. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
Yâkūt el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. C. II. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
Yazıcı, Tahsin. “Deylem”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. IX: 263-265. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
Yıldız, Hakkı Dursun. “Emîrülümerâlığın Ortaya Çıkışı”, Tarih Enstitüsü Dergisi 10/11 (1979-1980): 97-108.
. “Beckem”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. V: 287-288. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
. “Batîha”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. V: 195-196. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992. Zehebî. Târîhu’l-islâm. Neşreden Ömer Abdüsselâm Tedmürî. C. XXV, Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1992.