AĞIZ ALANINDAN YAZI DİLİNE GEÇİŞ: GAGAVUZ TÜRKÇESİ ÖRNEĞİ

20. yüzyılın başlarında Türkçenin, Çağatay ve Osmanlı sahası olmak üzere iki ayrı yazı dili bulunmaktaydı. Sovyetler Birliği'nin kuruluşunu izleyen yıllarda Türk ağız alanlarının büyük bir bölümü ayrı birer yazı dili haline getirilmek suretiyle Türk yazı dillerinin sayısı 21'e çıkarılmıştır. Bu yazı dillerinin büyük bir bölümünün fazla kullanılma alanı bulamamaktan ve Rusçanın şiddetli baskısına maruz kalmaktan dolayı gelişemediği bilinmektedir. Sovyetler Birliği yönetimi altında bir yazı diline dönüştürülen son Türk ağız alanı Gagavuz Türkçesidir. 19. yüzyılın başlarında Çarlık Rusya'sı döneminde yazıyla tanışan Gagavuz Türkçesi, yüz yıllık bir aradan sonra bazı dinî ve kültürel eserlerin verilmesinde kullanılmıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında Moldova'nın Romanya yönetimi altında bulunduğu 1918-1947 yılları arasında da Gagavuz Türkçesi yazıyla irtibatını devam ettirmiştir. Bu süreçte bir ağız alanı olarak değerlendirilen bu Türk dili sahası, 1947 yılında Moldova'nın Sovyetler Birliği'ne katılmasının ardından, 1957 yılından itibaren ayrı bir yazı diline dönüştürülmeye çalışılmıştır. Bu makalede Merkez ağzının, Güney ağzının, Bulgaristan Gagavuz Ağzının, Romanya Gagavuz ağzının, Orta Asya Gagavuz ağzının ve Yunanistan Gagavuz ağzının bazı temel özellikleri verilecektir. Daha sonra Moldova, Ukrayna, Romanya, Yunanistan ve Orta Asya'da farklı ağız alanları halinde varlığını sürdüren Gagavuz Türkçesinin 200 yıllık yazı dili olma sürecinin ne tür aşamalardan geçtiği ifade edilecektir. Böylece Gagavuz Türkçesinin bir ağız alanı ve yazı dili olarak gelişimi ve ağız alanından yazı diline geçiş süreci değerlendirilecektir

WRITTEN LANGUAGE IN THE MOUTH AREA OF THE TRANSITION: INSTANCE OF GAGAUZ TURKISH

large part of these written languages, and Russian are known to not develop due to exposure to intense pressure. Gagauz Turkish converted into a written language the last Turkish mouth area under the direction of the Soviet Union. 19th writing during the beginning of the century Tsarist Russia met Gagauz Turkish, were used the delivery of some of the religious and cultural monuments after hundreds of years. In the first half of the twentieth century, under the rule of Moldova Romania between 1918-1947 continued contact of the Gagauz Turkish writing. In this process, the Turkish language course is perceived as a mouth area, in 1947, the Soviet Union after the participation of Moldova, tried to be transformed into a separate written language since 1957. In this article, the mouth of the Central, the mouth of the South mouth, Bulgaria Gagauz mouth, Romania Gagauz mouth, Central Asia Gagauz mouth, Greece Gagauz mouth’s some of the basic features will be given. Then, Moldova, Ukraine, Romania, Greece and the Middle East in different areas of the mouth to the written language has existed for 200 years of Turkish Gagauz stages of what kind of process will be referred passes. Thus, the development of Gagauz Turkish as the language of the mouth area and writing and written language in the mouth area of the transition process will be evaluated

PDF

___

ARAT, Reşit Rahmeti (1987), “Türk Şivelerinin Tasnifi”, Makaleler I, Ankara: TKAE yay., s.59-149.

BABİNGER, Franz, (1988), “Sarı Saltuk Dede”, İslam Ansiklopedisi, C. X, İstanbul: MEB Yay.

BASKAKOV, N.A.- GAYDARCİ, G.A.- KOLTSA, E.K.-POKROVSKAYA, L.A. - TUKAN B.P. (1973), Gagauzkogo-Russko Moldavskiy Slovar, Moskva.

BİGAEV, D.L. - DANİLOV, P.A. - UMAROV, M.U. (1983), “Orta Asya’da Yaşayan Gagauzların Folklorları Üzerine”, (çev. Harun Güngör), Türk Dünyası Araştırmaları, S.22, s.183-195

ÇEBOTAR, Petri (1993), Gagauzskaya, Hudojestvennaya Literatura / 50-80-e gg. XX v. oçerki, Kişinev.

ÇEBOTAR, Petri – İON, Dron (2002), Gagauzça-Rusça-Romınça Sözlük, Chişinau: Kaynak fondu.

DİLAÇAR, A. (1964), Türk Diline Genel Bir Bakış, Ankara: TDK Yay.

CIACHIR, Mihail (1934), Beserabiealâ Gagauzlarân Istorieasâ, Chışınau.

CIACHIR, Mihail (1938), Dicţionar gagauzo (tiurco)-român, Chişinau: Tiparul Moldovenesc.

GUBOĞLU, Mihail (1987), “Gagauzların “Türkçe” Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında Araştırmalar Bibliyografya/Kaynakça Denemesi”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul 23-28 Eylül 1985, Tebliğler I.Türk Dili, C.2, İstanbul, s.63-72.

GUBOĞLU, Mihail (1989), “Prof.-Protoieren (Baş-Papaz) Mihail Ceakir (M. Çakır) (1861- 1938)’ın Ölümünün 50. Yılı Münasebetiyle”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 60, Haziran s. 59-84.

GÜNGÖR, Harun – ARGUNŞAH, Mustafa (1993), Dünden Bugüne Gagauzlar, Ankara, Ötüken yay.

KOWALSKİ, Tadeusz (1949), “Kuzey-Doğu Bulgaristan Türkleri ve Türk Dili”, (çev. Ömer Faruk Akün, Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.3-4, s.490-500.

KURAT, Akdes Nimet (1972), IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyinde Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: TTK Yay.

MOŞKOV, V.A. (1904), Nareçiya Bassarabskih Gagauzov “Proben”, St. Petersburg. Orfografiçeskiy slovar Gagauzkogo Yazıka / Gagauz Dilinin Orfografik Laflıı, (1997) Komrat: Komrat Üniversitedi.

ÖZKAN, Nevzat (1996), Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yay.

ÖZKAN, Nevzat (1999), “Gagavuz Yazılı Türk Edebiyatı”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C. 12, Ankara: KB yay., s. 351-447.

POKROVSKAYA, L.A. (1964), Grammatika Gagauzkogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya, Moskva.

POKROVSKAYA, L.A. (1966), “Gagauzkiy Yazık”, Yazıki Naradov SSSR II. Tyurski Yazıki, Moskva.

POKROVSKAYA, L.A. (1973), “Kratkiy Oçerk Grammatika Gagauzkogo Yazıka”, GagauzkogoRussko-Moldavskiy Slovar, Moskva.

POKROVSKAYA, L.A. (1997), Sovremennıy Gagauzskiy Yazık (Kurs Leksik), Komrat.

TEKİN, Talat (1989), “Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni bir Tasnifi”, Bilge, C.15, S.15, s.141-168.

WİTTEK, Paul (1953), “Les Gagauzes = Les Gens de Keykäūs”, Rocznik Orientalistyczny, XVII (1952-1953), Krakow, s. 12-28.

ZAJACZKOWSKİ, Wlodzimierz (1965), “Gagauz”, Encyclopedie İslam C.II, Leiden, s.970-972.

ZAJACZKOWSKI, Wlodzimierz, (1966), Jezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii, Krakowie.