Bir Şiî Mezhepler Tarihi Kaynağı Olarak Tebsiratu’l-Avâm

Şiî İmâmî/İsnâaşerî bir müellif tarafından İslâm mezhepleri tarihi alanında Farsça olarak yazılmış ilk eserlerden birisi Tebsiratu’l-‘avâm fî ma‘rifet-i makâlâti’l-enâm’dır. Klasik dönem mezhepler tarihi eserleri arasında sayabileceğimiz Tebsiratu’l-‘avâm hicrî yedinci yüzyıl da 630/1232 yılında yazılmıştır. Yakın tarihe kadar müellifi hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Yazıldıktan kısa süre sonra, 658/1260 yılında Arapçaya tercüme edilmiştir. Eserin müellifinin Cemâleddin Muhammed Râzî olduğu, ancak Arapça tercüme bir el yazma nüshasının bulunmasıyla anlaşılabilmiştir. Tebsiratu’l-‘avâm müellifi kendinden önceki kaynaklardan yararlanmakla birlikte orijinal yaklaşımlara da sahiptir. Müellifinin Şiî oluşu, Farsça olarak kaleme alınan ilk mezhepler tarihi kitaplarından biri olması ve gāli Şiî fırkalara farklı yaklaşımı, eserin dikkat çeken hususiyetlerindendir. Tüm fırkaların iki ana koldan; Ehl-i sünnet ve Şîa’dan neşet ettiğini savunan Tebsiratu’l-‘avâm müellifi Şîa/İsnaâşeriye mezhebini hak ve kurtuluşa eren tek fırka ilan ederek diğer mezheplere nispet ettiği birtakım görüşler nedeniyle onların sapkın, yoldan çıkmış ve sonradan türeme bidatler olduğunu ileri sürmektedir. Alanın uzmanları eserin yazıldığı dönemi ve müellifin yetiştiği ortamı tespit etmenin eser hakkında sağlıklı sonuçlara ulaşma imkânı sağladığını ifade etmişlerdir. Ülkemizde mezkür eserle ilgili literatürün yeterli olmaması ve yeni bilgilerin ortaya çıkması konuyu ele almamızda önemli bir etken olmuştur. Bu makalede Tebsiratu’l-‘avâmın elimizde olan iki farklı neşri ve Arapça çevirisinin bir el yazma nüshası karşılaştırılarak hem eser hakkında hem de günümüze kadar tartışmalı olan müellifi ve yaşadığı siyasî ortam hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca eser, fırkaların tasnifi ve muhteva açısından değerlendirilmiş, kendisi de Şiî olan müellifin diğer Şiî fırkalara yaklaşımı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Cemâleddin Muhammed Râzî, Tebsiratu’l-Avâm, Şia, İsnâaşeriyye, Makâlât

Tabsirah al-‘Awam as a Source on the History of Shia Sects

One of the first works on the history of Islamic sects, penned in Persian by an author who adhered to the Twelver Shiite (Imāmīyya/Ithnā ‘ashariyya) creed is “Tabsirah al-‘Awām fī Ma’rifah al-Makālāt al-An’ām”. Written in the Hijri seventh century in 630/1232, Tabsirah al-’Awām could be listed among the historical writings on the classical era of Islamic sects. There have been mostly speculations about the identity of the author until recently. Shortly after being written, it was translated into Arabic in 658/1260. When a hand-written copy in Arabic was found, it was discovered that the author is actually Jamāluddīn Muhammad Rāzī. While benefiting from previous resources, the author of the Tabsirah al-’Awām has an authentic approach, as well. Being written by a Shiite author, being one of the first Persian books on the history of Islamic sects and its different approach to branches of the Gāli Shiite creeds, are among the remarkable characteristics of the work. Advocating that all the sects originated from the two main branches, Ahl as-Sunnah and Shia, the author of the Tabsirah al-’Awām, declaring the Twelver Shia the only party attaining the truth and salvation, proclaims that the other sects are perverted, astray and later derived bid’ah, based on some views he attributes to them. Experts state that determining the work’s period and the environment in which the author grew up contributes to better results about the work. The insufficiency of the literature in our country and the emergence of some new details about the aforementioned work have been important factors in our consideration of the subject. In this paper, two different publications of Tabsirah al-’Awām and a manuscript copy of the Arabic translation have been compared and some insight have been provided on the work itself, as well as its so far controversial author and the geography. It evaluates the work in terms of its content and classification of different branches of Shi’ism, and also deals with how the author, being a Shiite himself, approaches the other branches of the Shiite creed.

Keywords:

Jamāluddīn Muhammad Rāzī, Tabsirah al-’Awām, Shi’ism, Twelver Shi'ism, Heresiographers,

PDF

___

Arıkan, Adem. “İsnâaşeriyye’nin Temel Eserleri ve Fırak Kaynakları”, Mezheplere Göre Klasik Kaynaklar ve Özellikleri. ed.: Halil İbrahim Bulut. 193-319. İstanbul: Ensar, 2018.
Arıkan, Adem. “Abbasî Halifesi Nasır Lidinillâh’ın Şiî Siyaseti”, İlahiyat Akademi/5 (Temmuz 2017), 147-164.
Bağdadi, Abdülkadir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev: Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 7. Baskı, 2014.
el-Batîtî, Hüseyin b. Ali. Ahvâlu Mulûki’t-Tatâr el-Mogol: Risâletun fî ahvâli el-Mogol mine’l-bidâyeti ilâ sükûti Bağdâd. Thk. Resul Caferiyan. Kum: Neşr-i Muerrih, 1395/2015.
Bausani, Alessandro. “Selçuklu Döneminde Din”, çev. Ali Ertuğrul, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XI/ 2 (2007), 441-465.
Caferiyân, Resul. “Kenkaşi der ceryani tefekkürü şii der iran nime evveli karn-i heftom (Âsâr u efkâr-ı Muhammed bin Hüseyin bin Hasan Râzî Âbî)”, Şie Pejuhi Dergisi 1/2 (Bahar 1394/2016) 5-37.
Efendi, Mirza Abudllah İsfehanî. Riyâzü’l-Ulemâ ve Hiyâzü’l-Fuzelâ. thk. Mahmud Meraşî ve Ahmed Hüseynî. Kum: el-Hayyam, 1401/1981.
Erdebîlî, Mukaddes. Hadîkatü’ş-Şîa. neşr. Sadık Hasanzade, Ali Ekber Zemani Nejad, Kum: Ensariyân, 1378/1420.
Muhammet Emin Eren. Hadis Tarih Ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Kuramer, 2017.
Muhammet Emin Eren. “Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar”, İslami Araştırmalar 29/2 (2018), 331-34.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri, çev. Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı, 2015.
Gömbeyaz, Kadir. “Bir Fırak Müellifi Olarak Fahreddin er-Râzî”, İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker, Osman Demir. 347-378. İstanbul: İsam, 2013.
Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
Kaplan, Doğan. “Farsça Yazılmış İlk Makalat Eseri: Beyânu’l-Edyân der Şerh-i Edyân ve Mezâhib-i Câhilî ve İslâmî”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları. VI/1 (Mart 2013) 45-91.
Kohlberg, Etan. “İmâmiyye Şiası Geleneğinde “Râfizî” Terimi”. çev: Halil İbrahim Bulut. Kelâm Araştırmaları Dergisi. 2/2 (2004), 117-124.
Korkmaz, Sıddık. Tarihin Tahrifi: İbn Sebe Meselesi. Ankara: Araştırma, 2005.
Merçil, Erdoğan. Fars Atabegleri Salgurlular. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, 1991.
Merçil, Erdoğan. “Salgurlular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/29-30. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
Murtaza'l-Askerî, Abdullah b. Sabâ Masalı, Bir Yalancının Düzmeleri. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: 1974.
el-Müstevfî, Hamdullah b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr. Nüzhetü’l-Kulûb. thk. Muhammed Debir Siyâkî. Kazvin: Hadis-i İmruz, 1381/2002.
Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze Şiîlik ve Kolları. İstanbul: Ensar, 2011.
Öz, Mustafa. “Nâsıbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/393-394. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
Pürcevâdî, Nasrullah. “On İki İmam Şiiliğinde Tasavvufa Muhalefet”, çev. Abdullah Kartal, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2002), 233-242.
Râzî, Seyyid Murteza b. Dâî Hasan. Tebsiratu’l-Avâm fî Marifet-i Makâlâti’l-Enâm. thk. Abbas İkbal Aştiyanî. Tahran: Esatir, 2. Baskı, 1383/2004.
er-Râzî, Cemalüddin Muhammed b. el-Huseyn b. Hasan el-Âbî. Tebsiratu’l-Avâm fî Ma’rifeti’l- Makâlâti’l-Enâm / Muarrabu. Tahran: Kitabhane u Merkezi Esnâd-ı Meclis Şurây-ı İslâmî, 17926. İran Meclisi Arşiv, Müze ve Kütüphane Başkanlığı İnternet Sitesi: https://dlib.ical.ir/faces/search/bibliographic/biblioFullView.jspx?_afPfm=-183o11mttz
er-Râzî, Cemaleddin Murteza Mulakkab be Alemülhüdâ Muhammed b. el-Hüseyin b. Hasan. Tebsiratu’l-Avâm fî Marifet-i Makâlât-il Enâm. thk. Cafer Vâizî. Tahran: Sohen, 1396/2017.
Râzî, Muhammed b. Hüseyin. Nüzhetü’l Kirâm ve Bostanü’l Avâm. thk. Muhammed Şirvânî. 2 Cilt. Tahran: Kitabhâne-i Merkezî Dânişgâhi Tahran, 1362/1984.
Semerkandî, Hakîm. Tercüme-i es-Sevâdü’l-A‘zam. thk. Abdulhay Habibî. Tahran: Dânişgâh-i Tahran, 1392/2014.
Sürmeli, Zeynep Alimoğlu. “İbn Dâ’î Er-Râzî’nin Tebsiratu’l-’Avâm Fî Ma’rifeti Mekâlâti’l-Enâm Adlı Eserinde İslâm Mezheplerinin Tasnifi”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/35 (2017), 293-306.
Şehristânî, Muhammed. el-Milel ve’n-Nihal, çev: Mustafa Öz. İstanbul: Litera, 3. Baskı, 2011.
Tûsî, Şeyh. el-Akâidü’l-Caferiyye, thk. Cafer es-Subhânî. Kum: Mües-sesetü’l İmam Sadık, 1423/2002) 250-260. (Muhakkikin Buhus fi’l Milel ve’n Nihal çalışması içerisinde neşredilmiştir.)
Zencanî, Ayetullah el-Uzma Şubeyri. Cor’ey-i ez Derya / Mecmue-i Makalât. 3 Cilt. Tahran: Müessey-i Kitab Şinasiy-i Şie, 1389/2011.