Farklı Bölge, Yükselti ve İllerden Gelen Makarnalık Buğday Köy Çeşitlerinde Bitki Üst Aksamının Verim ve Kalite Üzerine Etkisi

Çal›flma ile; iki de¤iflik bölge, befl farkl› yükselti ve oniki ilden gelen 117 makarnal›k bu¤day (T. turgidum L. conv. durum (Desf.) MacKey) köy çeflidinin bayrak yaprak uzunlu¤u, geniflli¤i ve aç›s›, bayrak yaprak k›n uzunlu¤u, döldar baflak say›s›, baflak uzunlu¤u ve eni, bitki verimi, cams› dane yüzdesi, soyma katsay›s›, danede protein yüzdesi ve bin dane a¤›rl›¤› incelenmifltir. 117 köy çeflidinden seçilen 566 tek bitki ve iki tescilli kontrol –Kunduru 1149 ve K›z›ltan 91-çeflidi, tarla denemesinden sonra, tan›mlay›c› ve çoklu de¤iflken analizleri ile de¤erlendirilmifltir. En yüksek varyasyonu gösteren bitki bafl›na verim; bayrak yaprak boyu, bayrak yaprak k›n uzunlu¤u ve baflak kal›nl›¤› ile olumlu bir iliflki sergilemifltir. Güneydo¤u Anadolu bölgesi Orta Anadolu Bölgesine göre genelde daha genifl bir varyasyon göstermifl ve bu bölgeden gelen örnekler, soyma indeksi ve bin tane a¤›rl›¤› hariç olmak üzere genifl bir varyasyon sergilemifllerdir. Yükselti aral›klar›ndan 400-599 m aral›¤› bayrak yaprak boyu, eni ve k›n›, bitki bafl›na verim; 600- 799 m aral›¤› baflak boyu ve eni, pearling soyma katsay›s›, dane protein yüzdesi ve bin tane a¤›rl›¤› bak›m›ndan öteki yükseltilerden daha genifl bir varyasyon sergilemifllerdir. ‹ller baz›nda ise; uzun bayrak yaprakl›, döldar baflakl› ve yüksek verimli örnekler Kahramanmarafl’dan; genifl bayrak yaprakl›lar Sivas’dan; uzun baflakl›lar Yozgat’tan; genifl baflakl›lar Gaziantep’ten; cams› daneliler Mardin’den; soyma say›s› yüksek olanlar Konya’dan; yüksek proteinliler Çorum’dan; ve iri daneliler Ad›yaman’dan gelen köy çeflitleri aras›nda saptanm›flt›r. Araflt›rmac›lar, sonuç olarak, belli özellikler bak›m›ndan, art›k hangi bölgenin hangi ilinin hangi yükseltisine bakmalar› gerekti¤ine rahatl›kla karar verebileceklerdir.

Anahtar Kelimeler:

Durum wheat, landrace, Turkey, spike, flag leaf, quality

Effect of Upper Plant Parts on Yield and Quality in Turkish Durum Wheat Landraces from Different Regions, Altitudes, and Provinces

The aim was to explore 117 durum wheat (T. turgidum L. conv. durum (Desf.) MacKey) landraces from 2 regions, 5 altitude intervals, and 12 provinces for flag leaf length, width, angle, sheath length, fertile spikes, spike length and width, plant yield, percent vitreous kernel, pearling index, percent grain protein, and 1000 kernel weight. The field experiment consisted of 566 single plant selections from 117 populations with Kunduru 1149 and Kızıltan 91 controls, analyzed via descriptive and multivariate statistical methods. Plant yield with the highest variation was positively correlated with flag leaf length, flag leaf sheath length, and spike width. While Southeastern Anatolia was more diverse for all traits except pearling index and 1000 kernel weight, Central Anatolia had more upright flag leaves and longer and wider and fertile spikes. The altitude interval of 400-599 m had larger variation for flag leaf length, width, sheath length, and plant yield, and 600-799 m for spike length, width, pearling index, percent grain protein, and 1000 kernel weight. Kahramanmaraş province had longer flag leaves, fertile spikes, and higher yield; Sivas had wider flag leaves; Yozgat had longer spikes; Gaziantep had wider spikes; Mardin had vitreous kernels; Konya had a higher pearling index; Çorum had a higher grain protein percent; and Adıyaman had a higher 1000 kernel weight. In other words, durum wheat breeders, when needed, could decide feasibly where, the region, the province, or the altitude, to search first for the traits of interest.

Keywords:

Durum wheat, landrace, Turkey, spike, flag leaf, quality,

PDF

___

Atlı, A. 1999. Buğday ve ürünleri kalitesi. In: Orta Anadolu’da Hububat Tarımının Sorunları ve Çözüm Yolları Sempozyumu. 498-506, 8- 11 Haziran, Konya.
Ballatore, G.P. and G.D. Prima. 1973. Correlation of morphological and physiological characters in T. durum Desf. In: Proceedings of the Symposium on Genetics and Breeding Durum Wheat (Ed: G.T. Scarascia Mugnozza). Bari. Italy.
Barbosa Neto, J.F. and F.I.F. de Carvalho. 2002. Genetic variability in common wheat gemplasm based on COP. Genet. Mol. Biol. 25: 211-215.
Belay, G., T. Tesemma and D. Mitiku. 1993. Variability and correlation studies in durum wheat in Alema-Tenna, Ethiopia. Rachis 12: 38- 40.
Bered, F., J.F. Barbosa Neto and F.I. Carvalho. 2002. Genetic variability in common wheat germplasm based on COP. Genet. Mol. Biol. 25: 211-215.
Budak, H., S. Karaltın and F. Budak. 1997. Bazı ekmeklik buğday çeşitlerinin (Triticum aestivum L. Em Thell) fiziksel ve kimyasal yöntemlerle kalite özelliklerinin belirlenmesi. Türkiye 2. Tarla Bitkileri Kongresi, 534-536, 22-25 Eylül, Samsun.
Dokuyucu, T., L. Cesurer and A. Akkaya. 2001. Bazı ekmeklik buğday çeşitlerinde verim ve verim unsurlarının belirlenmesi. KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 4: 109-117.
Delacy, I.H., B. Skowmand and J. Huerta. 2000. Characterization of Mexican landraces using agronomically useful attributes. GRES. 47: 591-602.
Dotlacil, L., J. Hermuth, Z. Stehno and M. Manev. 2000. Diversity in European winter wheat landraces and obsolete cultivars. Czech J. Gen. Pl. Br. 16: 29-36.
Dorofeev, V.F. and M.M. Jakubziner. 1973. The gene pool of Soviet durum wheat (T. durum Desf). In: Proceedings of the Symposium on Genetics and Breeding of Durum Wheat (Ed: G.T. Scarascia Mugnozza). Bari, Italy.
Duwayri, M. and M. Nachit. 1989. Utilization of durum wheat landraces to improve yield and yield stability in dry areas. WIS. 69: 5-8.
Ehdaie, B. and V.G. Waines. 1978. Genetic variation, heritability, and path analysis in landraces from South Iran. Euphytica. 41: 183- 815.
Garcia del Moral, L.F., Y. Rharrati, D. Villegas and C. Royo. 2003. Evaluation of grain yield and its components in durum wheat under Mediterranean conditions: An ontogenic approach. Argon. J. 95: 266-274.
Gençtan, T. and A. Balkan. 2007. Bazı Ekmeklik Buğday (Triticum aestivum L. em Thell) Çeşitlerinde Ana Sap ve Fertil Kardeşlerin Bitki Tane Verimi ve Verim Öğeleri Yönünden Karşılaştırılması. A. Ü. Tarım Bil. Der. 13: 17-21.
Gençtan, T. and N. Sağlam. 1987. Ekim zamanı ve ekim sıklığının üç ekmeklik buğday çeşidinde verim ve verim unsurlarına etkisi. In: Türkiye Tahıl Sempozyumu, 171-183, 6-9 Ekim, Bursa.
Gökgöl, M. 1939. Türkiye Buğdayları. Yeşilköy Tohum Islah Enstitüsü Yayınları. No: 14, Cilt: II. S. 955. Tan Matbaası, İstanbul, Turkey.
Gökmen, S. and Ö. Sencar. 1989. Tokat yöresinde sonbaharda ekilen 28 buğday çeşit ve hattında verim ve verim öğeleri üzerinde araştırmalar. Cumhuriyet Üniversitesi. Zir. Fak. Dergisi. 1: 357- 368.
Güney, F. 1985. Ankara koşullarında buğdayda ekim sıklığının bazı morfolojik karakterlerle verim ve verim öğelerine etkisi. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, 1982-1987, Tez Özetleri, Ankara, 318.
Hair, J.F. Jr., R.E. Anderson and R.L. Tatham. 1987. Multivariate data analysis with readings. MacMillan Publ. Co., New York.
Harlan, J.R. 1950. Collection of crop plants in Turkey. Agron J. 42: 258-259.
IBPGR. 1985. Descriptors for wheat (revised). IBPGR Secretariat, Rome.
Moghaddam, M., B. Ehdaie and J.G. Waines. 1998. Genetic variation for and interrelationships among agronomic traits in landraces of BW from Southwestern Iran. J. Gen. Bre. 521: 73-81.
Murphy P.J. and I.R. Witcombe. 1981. Variation in Himalayan barley and the concept of centers of diversity. In Barley Genetics IV (Eds: Asher M.I.C., R.P. Ellis, A.M. Hoyter and R.N.H. Whilehouse). Edinburgh University Press, Edinburgh, pp. 26-36.
Ogbonnaya, F.C., V. Matassa, J. Brown, R. Eastwood, C. Black and J. Panozzo. 2001. Maximizing the value of unadapted wheat landraces for the improvement of quality traits. In: Proceedings of the 10thAustralian Agronomy Conference, Hobart, Australia.
Omar, M.A., E.E. Shalaby, A.A. Kassem and A.A. Abdelbary. 1979. Variation, heritability, correlation, and predicted gains from selection in wheat (T. aestivum). J. Agric. Res. 27: 159-163.
Öztürk, A. 1999. Kuraklığın kışlık buğdayın gelişmesi ve verimine etkisi. Turk. J. Agric. For. 23: 531-540.
Korkut, K.Z., N. Sağlam and İ. Başer. 1993. Ekmeklik ve makarnalık buğdaylarda verimi etkileyen bazı özellikler üzerine araştırmalar. Trakya Üniv. Tekirdağ Zir. Fak. Dergisi, 2: 111-118.
Köksal, A. 1985. Ankara koşullarında arpada ekim sıklığının verim ve verim öğelerine etkisi. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü (1982-1987), Tez Özetleri. Ankara
Porceddu, E. and T. Scarascia Mugnoza. 1983. Genetic variation in durum wheat. In: Proceeding of 6thInternational Wheat Genetics Symposium, pp: 241-252. Kyoto, Japan.
Tajammal, M.A., A. Hussain and N. Naz. 2003. Environmental response and influence of flag leaf area on grain protein percentage and yield in bread wheat. Pak. J. Biol. Sci. 6: 1328-1331.
Tosun, O. and N. Yurtman. 1973. Ekmeklik buğdaylarda (Triticum aestivum L. em Thell) verime etkili morfolojik ve fizyolojik özellikler. Ankara Üniv. Zir. Fak. Yıllığı, 23: 418-434.
Smith, G.P. and M.J. Googing. Models of wheat grain quality considering climate, cultivar and nitrogen effects. Agr. For. Meteor. 94: 86-93.
Spagnoletti Zeuli, P.L., C. de Pace, S. Benedetteli, E. Lafiandra and E. Porceddu. 1983. Variation in durum wheat populations from different geographical origins: VI. Comparison between advanced and primitive cultivars. In: Proceeding of Breeding Methodologies in Durum Wheat and Triticale. Tuscia Viterbo, Italy.
Sönmez, F.M., N. Ülker, H. Yılmaz, B. Ege and R. Apak. 1999. Tir buğdayında tane verimi ile bazı verim öğeleri arasındaki ilişkiler. Turk. J. Agric. For. 23: 45-52.
Şener, O. 1993. Çukurova koşullarında yüksek verimli üç hexaploid buğdayın karakterlere etkisi üzerinde bir araştırma. Doktora Tezi, Ç. Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
Wegrzyn, S., B. Kuc and I. Mazurkiewics 1996. Variation in selected characters of varieties from the winter wheat collections. Bull. Ins. of Hodowli, pp. 182-182, Krakow, Poland.
Zencirci, N. 1993. Ataların modern Türk buğdaylarına katkısı. Turk. J. Agric. For. 18: 333-339.
Zencirci, N., B. Aktan and A. Atlı. 1994. Türkiye makarnalık buğdaylarının genetik ilişkileri. Turk. J. Agric. For. 18: 187-192.
Zencirci, N. 1995. Türkiye Makarnalık Buğdaylarının Önemli Bazı Karakterleri Üzerinde Araştırmalar (Some Important Traits of Turkish Durum Wheat Landraces). Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Ziraat fakültesi, Ankara, Türkiye.
Zencirci, N. and E. Kün. 1998. Variation in landraces of durum wheat (T. turgidum L. conv. durum (Desf.) M. K. from Turkey. Euphytica. 92: 333-339.
Zeven, A.C. 1998. Landraces: A review of definitions and classifications. Euphytica. 104: 127-139.
Zhukovskyi, P.M. 1951. Türkiye makarnalık buğdaylarının ekolojik tipleri ve ekonomik önemleri. In: Türkiye’nin Zirai Yapısı. Eds: C. Kıpcak, H. Nouruzhan, S. Türkistanlı. Türkiye Şeker Fabrikaları Yayını. Cilt: 20: 158-214.