İmâmiyye Fıkhının Sistemleştiricisi: Muhakkık Hillî ve Usûl Görüşleri

Bu çalışmada Şîa-Hille Medresesinin önemli alimlerinden Muhakkık Hillî’nin fıkıh usûlüyle ilgili görüşleri özet halinde verilmiştir. Muhakkık Hillî, yaşadığı dönemde Şîa-Hille Medresesinin lideri konumuna yükselmiş ve bıraktığı eserlerle şiî-usûlî düşünceyi sistematik bir yapıya kavuşturmuştur. el-Meʿâric fî uṣûli’l-fıḳh isimli usûl eserinde hemen hemen fıkıh usûlünün tüm konularına değinen Muhakkık Hillî, el-Muʿteber fî şerḥi’l-Muḫtaṣar isimli fürû-ı fıkıh eserinin başında da şer‘î delillerden bahsetmiştir. O, usûlî görüşlerini açıklarken haber-i vâhidin kabulü için râvilerin imâmî olması gerektiği ve icmâ‘ın delil olabilmesi için icmâ‘ ehli arasında imamın da bulunması gerektiği gibi düşünceleriyle mezhebî aidiyetini ön planda tutmuştur. Muhakkık Hillî’ye göre on ikinci imamın gaybeti nedeniyle imamlarla irtibat kesildiği için ulemanın toplumsal ihtiyaçları karşılaması için ictihadda bulunması gerekir. Bu nedenle amelî hükümlerinin tespit edilmesi gerekli olduğundan fıkıh usûlü önemlidir. Ona göre göre şer‘î hükümlerin dayanağı kitap, sünnet, icmâ‘, akıl ve istishap olmak üzere beş adettir. Muhakkık Hillî, fıkıh usûlü eserinde kitabın tarifine yer vermez fakat kitapta geçen, zâhir, nass, müevvel, mücmel, âmm, hass, emir ve nehiy gibi kavramları tanıtarak Kur’an-ı Kerim’den örnekler verir. Yapısı bakımından sünnet; söz, fiil ve takrir olmak üzere üçe ayrılırken rivayet açısından mütevatir ve haber-i vâhid kısımlarına ayrılır. Muhakkık, mütevâtir haberin zarûreten ilim ifade edeceği görüşündedir. İmâmiyye mensupları, bir haber-i vâhidi kabul etmişse veya haberin doğruluğunu akıl, kitabın nassı, kat‘i sünnet ve icma‘ karineleri destekliyorsa o haberle amel edilir. İcmâʿ din işlerinde sözüne itibar edilen kişilerin ittifak etmesidir. İcmâ‘ın şer‘î söz ve fiillerde gerçekleşmesi mümkündür. Teklif zamanında mutlaka masum ve şeriatı koruyan imamın bulunması gerekli olup şerʿî meselelerde onun sözüne başvurmak vaciptir. Dolayısıyla herhangi bir meselede icmâʿdan söz edilebilmesi için icmâʿa katılanların arasında mutlaka masum imamın bulunması gerekir. Muhakkık Hillî, akıl ve istishap delillerini de çeşitli kısımlara ayırarak inceler. Bu yönleriyle el-Meʿâric fî uṣûli’l-fıḳh isimli usûl eseri derli toplu fıkıh usûlü hüviyeti arz etmesi yönüyle İmâmiyye mezhebi için önemlidir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Fıkıh Usûlü, İmâmiyye, Muhakkık Hillî, Hille

The Systemizer of Imâmiyah Fiqh: Muhakkık Hillî and His Opinions on Usul

In this article, the opinions of Muhakkık Hillî, one of the important scholars of the Shia-Hilla madrasah, on the fiqh methodology are summarized. Muhakkık Hillî rose to the position of the leader of the Shia-Hilla madrasah during his lifetime and brought the Shia-methodological thought to a systematic structure thanks to the books he left. While Hillî, on the one hand, touched on almost all the subjects of the fiqh methodology in his methodological work named al-Meʿâric fî uṣûli'l-fiḳh, on the other hand also mentioned the shar'i proofs at the beginning of his fürû-i fiqh work al-Muʿteber fî şerḥi'l-Muḫtaṣar. While explaining his methodological views, he prioritized his sectarian affiliation with his thoughts that for the acceptance of the news, the narrators must be imâmî and for ijma to be evidence, there must be the imam among the people of ijma'. According to Muhakkık Hilli, the ulema have to make ijtihad in order to meet the social needs, since the twelfth imam's occultation has lost contact with the imams. For this reason, fiqh method is important since it is necessary to determine the rules of action. According to him, the basis of shar'i judgments are five: book, sunnah, ijma, reason and istishap. Muhakkık Hillî does not include the description of the book in his work on fiqh. However, he gives examples from the Qur'an by introducing concepts such as zahir, nass, muevvel, mucmel, âmm, hass, emir and nehiy in the book. While the sunnah is divided into three as word, act and taqrir in terms of its structure, it is divided into mutawatir and al-khabar al-wāhid in terms of narration. If the members of Imāmiyyah accept a al-khabar al-wāhid, or if the truth of the khabar supports the intellect, the text of the book, the absolute sunnah and the presumptions of ijma, then action is taken with that khabar. Ijma is the alliance of people whose word is respected in religious affairs. It is possible for ijma to be realized in shar'i words and actions. At the time of the offer, it is absolutely necessary to have an innocent imam who protects the shari'ah, and it is obligatory to refer to his word in shari'a matters. Therefore, in order to be able to talk about ijma in any matter, there must be an innocent imam among those who participate in ijma. Muhakkık Hillî also examines the evidences of reason and istishap by dividing them into various parts. With these aspects, al-Meʿāric fī uṣûli'l-fiḳh is important for the Imāmiyyah sect, as it presents the identity of a compact fiqh method.

Keywords:

Islamic Law, Fiqh Methodology, Imâmiyah, Muhakkık Hillî, Hilla,

PDF

___

Âsıfî, Muhammed Mehdî. Hayâtü’l-Muḥakkık Ḥillî (Seyyid Ali Tabâtabâî’nin Riyâżu’l-mesâil fî beyâni aḥkâmi’ş-şerʿi bi’d-delâil isimli kitabı içinde). Kum: Müessesetü Neşri’l-İslâmî, 1412.
Atik, Sefa. Sünnîliğin İzinde Caferî Fıkıh Usulünde Akıl. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
Atik, Sefa. “Şiî Fıkhında Kıyası Reddetmenin Mümkünlüğü Üzerine”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2019): 97-123.
Doğruyol, Feyza. Hille Medresesinin Şiî-Usûlî Gelenekteki Yeri: Muhakkık el-Hillî Örneği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
Emîn, Seyyid Muhsîn. Aʿyânü’ş-Şîa. Thk. Hasan Emîn. Beyrut: Dâru’t-Teâruf, 1983.
İbn Dâvûd Hillî, Takıyyü’d-dîn Hasan b. Ali. Ricâl. Thk. Seyyid Muhammed Sâdık. Necef: Menşûrâtü Matbaati’l-Haydariyye, 1972.
İbn Ebî Cumhûr, Muhammed b. Ali b. İbrahim el-Ehsâî. ʿAvâlî el-leâlî el-ʿazîziyye. Thk. Müctebâ el-Irâkî. Kum: Matbaatü Seyyidi’ş-Şühedâ, 1985.
İbn İdrîs Hillî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. es-Serâirü’l-ḥâvî li-taḥrîri’l-fetâvî. Thk. Komisyon. 3 Cilt. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1410.
Karaman, Hayreddin. “Ca‘feriyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 7: 4-10. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
Köse, Saffet. “İbn Ebû Akīl”. TDV İslam Ansiklopedisi. 19: 420-421. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Kerkûş el-Hillî, Yusuf. Târîḫu’l-Ḥille. II Cilt. Necef: Menşûrâtü’l-Mektebeti’l-Haydariyye, 1965.
Küleynî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ya’kûb b. İshâk. el-Kâfî. Tahran: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1367.
Muhakkık Hillî, Ebü’l-Kāsım Necmüddîn Ca‘fer b. el-Hasen b. Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Hüzelî. el-Meʿâric fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. Muhammed Hüseyin er-Rızavî. Kum: Müessesetü Âli Beyt, 1409.
Muhakkık Hillî, Ebü’l-Kāsım Necmüddîn Ca‘fer b. el-Hasen b. Ebî Zekeriyyâ Yahyâ el-Hüzelî. el-Muʿteber fî şerḥi’l-Muḫtaṣar. Kum: Müessesetü Seyyidi’ş-Şühedâ, 1364.
Necef, Muhammed Emîn. ʿUlemâu fî rıḍvânillâh. b.y.: İntişârâtü’l-İmâm el-Hüseyn, 2009.
Seyyid Şerif Murtazâ, Alemü’l-hüdâ Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî. ez-Zerîʿa ilâ uṣûli’ş-şerîʿa. Thk. Ebü’l-Kāsım Gürcî. Beyrut: Müessesetü Âli Beyt, 1348.
Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. et-Teẕkira bi uṣûli’l-fıkh. Thk. Şeyh Mehdî necef. Beyrut: Dâru’l-Müfîd, 1993.
Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Bâbeveyh el-Kummî. Men lâ yaḥḍuruhü’l-faḳīh. Kum: Cemâatü’l-Müderrisîn fi’l-Havzati’l-İlmiyye, ts.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. Thk. Muhammed Mehdî Necef. Beyrut: Müessesetü Âli Beyt, ts.
Türkan, Mustafa. “Dâvûd ez-Zâhirî’nin Usûlüne Has Yönüyle Delil”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 38 (Ocak 2017): 113-133.
Uyar, Mazlum. “Hillî, Muhakkık”. TDV İslam Ansiklopedisi. 18: 39-41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
Uyar, Mazlum. “İbn İdrîs, Muhammed b. Ahmed”. TDV İslam Ansiklopedisi. 20: 89-90. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
Uyar, Mazlum. “İbnü’l-Cüneyd”. TDV İslam Ansiklopedisi. 21: 5-6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
Ziriklî, Hayru’d-dîn. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm, 1980.