YAZI - RESİM SÜSLEMESİNE BİR ÖRNEK: AMENTÜ GEMİSİ

Yazı ile resim birlikte kullanılarak yazı-resim sanatı ortaya çıkmıştır. Kur’an’da tasvir yasağı olmamasına rağmen bu sanatın ortaya çıkmasında İslam inancı etkili olmuştur. Yazı ve resmin gelişiminde Hurufilik anlayışı ve Mevlevi-Bektaşilerin de etkisi olmuştur. Halk sanatı olan yazı-resim, usta-çırak ilişkisi çerçevesinde yapılmaktadır. Dinî içerikli ve tasavvufi içerikli yazı-resimler olarak gruplandırılmaktadır. Besmele şeklinde ele alınan leylek, Hz. Ali’nin devesi, Hz. Ali yazısıyla insan sureti, ibrik, kandil, Ashab-ı Kehf, Amentü duasının gemi formunda yapılan örnekleri bulunmaktadır. Amentü gemi süslemesinde vav harfleri, kürek çeken insanları yansıtmaktadır. Amentü gemisinin köşklü-köşksüz olarak tasvir edilen örnekleri vardır. Burada vav harfleri “ve” anlamında kullanılıp müminin Allah’a inanması, onun meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, hayra ve şerre inanmayı ifade etmektedir. Vav harflerinin arasına Yedi Uyurların isimleri yazılmaktadır. Bazı yazı-resim süslemelerine anlamlar yüklenmektedir. Bereket, şans getireceğine, yangından, vebadan koruyacağına dair inançlar vardır. Bu sebeple cami ev, kahvehane, dükkânlarda Ashab-ı Kehf ve Amentü gemi süslemeleri ile karşılaşılmaktadır. Araştırmamızda Amentü duasının gemi formunda ele alındığı süsleme örnekleri tespit edilip ele alınmıştır. Kalem işi, taş, kâğıt, ahşap malzemelere uygulanan süsleme formu Türk İslam süsleme sanatında çeşitli şekillerde yer bulmuştur. Form, özellikle süsleme sanatları ve Sanat Tarihi alanı kapsamında değerlendirilmiş ve XIX. yüzyıl süslemesine katkısı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Mevlevi-Bektaşi, Tasavvuf, Süsleme, Yazı-Resim, Amentü Gemisi, Bereket

AN EXAMPLE OF WRITING-PAINTING ORNAMENTATION: THE SHIP OF FAITH (AMENTÜ)

The art of calligraphy emerged by using writing and painting together. Despite the fact that there is no prohibition of depiction in the Qur'an, the attitude of the Islamic faith towards painting was effective in the emergence of this art Hurufism and Mevlevi-Bektashis also had an impact on its development. Calligraphy, which is a folk art, is done within the framework of master-apprentice relationship. It is grouped as calligraphies with religious content and mystical content. There are examples of the stork in the form of Basmala, Ali's (R.A.) camel, Ali's (R.A.) human face with the writing of Ali (R.A.), ewer, oil lamp, Ashab-i Kahf, Amentu prayer in the form of a ship. The letters waw in the Amentu ship ornament reflect people rowing. There are examples of the Amentu ship depicted with and without a deckhouse. There the letters waw are used in the sense of "and" and express the believer's belief in Allah, his angels, books, prophets, the Last Day, the good, and the evil. Between the letters waw, the names of the Seven Sleepers are written. Meanings are attributed to some calligraphic ornaments. There are beliefs that it will bring prosperity, luck and provide protection against fire and plague. For this reason, Ashab-i Kahf and Amentu ship decorations are encountered in mosques, houses, coffee houses, and shops In our research, examples of ornaments in which the Amentu prayer is handled in the form of a ship were identified. This form, which is applied to hand drawings, stone, paper, and wood materials, has found a place in Turkish Islamic ornamentation art in several ways. The form was evaluated within the scope of decorative arts and Art History in particular, and its contribution to 19th century ornamentation arts was discussed.

Keywords:

Mevlevi-Bektashi, Sufism, Ornamentation, Writing-Painting, The Ship of Faith (Amentü), Blessing,

PDF

___

Aksel, Malik. Anadolu Halk Resimleri. İstanbul: Baha Matbaası,1960.
Aksel, Malik. Türklerde Dinî Resimler. Hz. Beşir Ayvazoğlu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
Alparslan, Ali. “Yazı- Resim”. Boğaziçi Üniversitesi Dergisi 1, 1973, 1-27.
Altay, Ali. Denizli Acıpayam Yukarı Gölcük Camisi ve Haziresindeki Mezar Taşları. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Lisans Tezi, 2022.
Altun, Ara. “Kütahya’nın Türk Devri Mimarisi Bir Derleme”. Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan, İstanbul: Formül Matbaası, 1981-1982, 171-700.
Arık, Rüçhan. “Camide Resim”. Türkiyemiz, 14, 1974, 2-9.
Arslan, Muhammet. “Doğu Karadeniz Camilerindeki Tasavvufi Tasvirler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 100, 2021, 297-326. https://doi.org/10.34189/hbv.100.014
Aslan, Hasan Hüseyin. Isparta İli Gelendost İlçesi Abdulgaffar Cami Hat Bezemeleri. Isparta: SDÜ, Güzel Sanatlar Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Bağcı, Serpil. “Metinlerden Resimlere: El yazma Tasvirlerinde Hz. Ali”. Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali. Hazırlayan Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK Yayınları, 2005, 217-250.
Bahadır, Mahmut. “Yazıyla Resim Yapmak”. Sebil, 144, 1978, 13.
Begiç, Hacer Nurgül-Sarıcan, Ayşe. “Ankara ve Çevresinde Bulunan Çeyiz Sandıkları Üzerine Bir Çalışma”. II. Uluslararası Develi, Aşık Seyrani ve Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 3, 37-45, Develi: Develi Belediyesi. 2019, 37-45.
Bülbül, Sebahat Kılıç. “Camaltı Resim Sanatkârlığı”. Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi, 1 Ankara: T.C. Ticaret Bakanlığı Yayınları, 2021, 145-153.
Cirtil, Saim. “Çivril Bayat Köyü Camii”. Sanat Tarihi Araştırmaları Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan. Ed. M. Denktaş, O. Eravşar. Kayseri: Kıvılcım Kitabevi, 2007, 115-124.
Cömertler Aktuğ, Erbil. “20. yüzyılın Ortalarında Kalem İşi Süslemeli Cami Geleneği: Denizli Çal-Belevi Eski Pazaryeri Cami”. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 54, 2021, 165-177.
Cömertler Aktuğ, Erbil. “Cumhuriyet Sonrası Kalem İşi Süsleme Geleneğini Devam Ettiren DenizliÇameli Sarıkavak ve Akpınar Camileri”. ISPEC 9th International Conference On Social Sciences- Humanities, 2022, 194-218.
Çağman, Filiz-Tanındı, Zeren. “Tarikatlarda Resim ve Kitap Sanatı”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufîler. Hazırlayan Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 3, 2014, 685-708.
Çetin, Yusuf-Yayık, Bahar. “Türk Düşüncesinde Servi Ağacı ve Türk İslam Sanatına Yansımaları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 100, 2021, 485-514. https://doi.org/10.34189/hbv.100.030
Çiçekdal, Yüksel. Geleneksel Türk Halk Resim Sanatı Camaltı Resimlerinden Örnekler. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2000.
Dağlı, Şemseddin Ziya. “Hat Sanatımızda Resimsel Bir Yaklaşım Aynalı Yazılar”. Akdeniz Sanat Dergisi, 6/11, 2013, 235-250.
Dağlı, Şemseddin Ziya. “Türk Hat Sanatında Yazı Resimleri Üzerine Yapılan Araştırmalar ve Yazı Resimler”. Kalemişi Dergisi, 3/5, 2015, 29-46.
De Jong, Frederick. “Bektaşilikte İkonografi: Dini Kıyafetlerde, Ayinlerde Kullanılan Eşyalarda ve Resim Sanatında Sembolizm ve Temalar Üzerine Bir İnceleme”. Tarihten Teolojiye: İslam İnançlarında Hz. Ali, Hazırlayan Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK Yayınları, 2005, 251-276.
Değirmenci, Tülün. “Geleneğin Yeniden İcadı: Bulanıklaşan Sınırlarda Bir Köy Camisinin Tasvirleri”. Milli Folklor Dergisi, 2021, 118-135.
Demirarslan, Deniz. “19. yüzyıl Türk Sivil Mimarisinde Duvar Resmi Estetiği ve İstanbul Teması”. Mimarlık ve Yaşam Dergisi, 1/1, 2016, 105-125.
Demirkan, Mine. “Yazıdan Resme Giden Yol: Yazı-Resim Sanatı”, Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, 2021, 94-100.
Derman, Uğur. “Hat Sanatımızda Resim-Yazılar”, Kubbealtı Akademi Mecmûası. Yıl/1, Temmuz 1972, 65-72.
Duran, Hamiye. Velâyetname. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
Erke, A. Ülker-Göksoy, Hasan Ali. Minyatürlerde Gemiler, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1975.
Erseven, İlhan Cem. “Bektaşi Folklorunda Resim-Yazı Sanatı”. Tasavvuf Kitabı. Hz. Cemil Çiftçi. İstanbul: Kitabevi, 2003, 595-632.
Ersöz, İsmet. “Ashâb-ı Kehf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 3, 1991, 465-467.
Eryılmaz, Halil İbrahim. "Yuntdağ Yenice Mahallesi Camii Yazıları". Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 3, 2018, 69-107.
Günana, Meryem. “Alevi ve Bektaşi Yazı-Resim Sanatında İnsan Sureti”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 95, 2020, 323-333. https://doi.org/10.34189/hbv.95.011
Gülgen, Hicabi. “Bursa Keles İlçesi Dedeler Köyü Camii ve Süslemeleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21/1, 2012, 63-86.
Harman, Mürüvet. “İnsan-ı Kâmil Yazı Resimlerinin İkonografik ve Sembolik Anlamlarına Dair Bir Çözümleme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 70, 2014, 97-119.
Harman, Mürüvet. “Bektaşî Yazı Resimlerinde Ayna Metaforu”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 23, 2021, 131-160.
Harman, Mürüvet. “Tekkeden Sokağa: Bektaşî Tarikatına Ait Yazı Resimlerin Dolaşımı”. Hacı Bektaş Veli, Ed. Ahmet Taşğın-Erdal Aksoy. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2021, 221-243.
Karpuz, Haşim. “Deşdiğin Ulu Cami”, Konya Türk Kültür Varlıkları Envanteri, 3, Ankara: TTK, 2009, 1733-1736.
Nas, Emine. “Türk Halk Resminde Eklektik Bir Üslup: Camaltı Resimler”. Milli Folklor, 112, 2016, 95-106.
Neumeier, Emily-Schick, İrvin Cemil. “Hat San’atında Sefine İstifleri ve Nuh’un Gemisi”. Nuh Kitabı, Ed.
Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Kitabevi, 2013, 221-232.
Noyan, Bedri. Demir Baba Vilâyetnamesi. İstanbul: Can Yayınları, 1976.
Noyan, Bedri. Veli Baba Menâkıbnamesi. İstanbul: Can Yayınları, 1995.
Okkalı, İ. Canan. “Geleneğe Bakmak: Resimdeki Hat Üzerine Bir İnceleme”. Necdet Sakaoğlu’na Armağan Sanat Tarihi Yazıları. Ed. Hayri Fehmi Yılmaz, Kriter Basım, 2022, 437-460.
Özkafa, Fatih. “Hayvan Tasvirli Hat Eserleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6/5, 2017, 2299-2322.
Özgür, Şenay. Oleg Grabar ve İslam Sanatı Yorumu. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
Paköz, Aslıhan Ece-Boşdurmaz, Nurcan-Ünal, Zeynep Gül. “Dinar- Bademli Cami: Mimari Özellikleri ve Kalem İşleri”. MEGARON, 15/2, 2020, 240-253.
Renda, Günsel. “19. YY’da Kalemişi Nakış-Duvar Resmi”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 6, İletişim Yayınları, 1985, 1530-1534.
Schick, İrvin Cemil. “Hz. Ali ve Devesi Levhaları”. Deve Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitabevi, 2014, 5-40.
Şahin Tekinalp, Pelin. “Batılılaşma Dönemi Duvar Resmi”. Türkler Ansiklopedisi, 15, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 440-448.
Şahinoğlu, Metin. Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yazının Dekoratif Eleman Olarak Kullanılması. Ankara: Türk Eğitim Vakfı Yayınları, 1977.
Tanman, M. Baha. İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme özellikleri Tipoloji Denemeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
Tanman, M. Baha. “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/Tekkeler”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Hazırlayan Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: TTK, 2014, 363-424.
Tansuğ, Sezer, Resim Sanatının Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1995.
Tekin, Başak Burcu. “Safevî Dönemi 16. Yüzyıl Aslan Tasvirli Mi’râc Minyatürleri: Şah İsmail Hatâî’nin Yaklaşımı Açısından Bir Değerlendirme”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 64, 2012, 97-114.
Top, Mehmet-Özbek, Gülcan. “Osmanlı Batılılaşma Dönemine Ait Ödemiş’te Bulunan Duvar Resimli İki Cami”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 46, 2019, 227-160.
Uykur, Ramazan. “Yunt Dağı Karakılınçlı Köyü Camiin’nde Yazının Bezeme Unsuru Olarak Kullanımı ve Yapının Mimari Analizi”, Vakıflar Dergisi, 54, 2020, 257-282.
Yarar, Sibel. “Gelendost Abdulgaffar Camii Planı ve Süsleme Programı Hakkında Bir Değerlendirme”. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (AEÜSBED), 7/3, 2021, 1026-1045.
Zarcone, Thıerry. “The Lion of Ali in Anatolia History, Symbolism and Iconology”. The Art and Material Culture of Iranian Shi’ism Conography and Religious Devotion in Shi’i Islam. Ed. Pedram Khosronejad. New York, 2012, 104-121.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi