MÜSLÜMANLAR NEZDİNDE MEHDİ TASAVVURU: 610-765 YILLARI ARASINDA KÖKEN ve ETKİYE DAİR TESPİTLER

İslam dini, Arabistan’ın Hicaz bölgesinde doğmasına rağmen kısa süre içinde Arap yarımadasından Türkistan’a, İran’a, Anadolu’ya ve Kuzey Afrika’ya kadar yayılmıştır. Bu coğrafyalara yerleşen Müslümanlar hâkim olduğu bölgelerdeki kültürlerle etkileşim içine girmiştir. Kültürel etkileşim neticesinde Müslüman toplumunda birçok alanda büyük gelişmeler görülmüştür. Bu gelişmelerden biri de kurtuluş telakkisi ve kurtarıcı tasavvurundaki benzerlikler olmuştur. Bu çalışma ile kültürden kültüre tevarüs eden söz konusu kurtarıcı tasavvurunun İslam toplumunun düşünce ve kültürüne hangi kanallarla intikal ettiği hususunun aydınlatılması amaçlanmaktadır. Mehdi inancının kökenlerine dair farklı görüşler mevcuttur. Yapılan çalışmalarda yaygın olan görüş: “Yahudilikte ve Hristiyanlıkta görülen kurtarıcı Mesih inancının Mehdi tasavvurunu etkilediğidir.” Bu görüş çalışmanın ana problematiğini teşkil etmektedir. Söz konusu görüşün doğruluk payının olduğu fakat tek başına yeterli olmadığı hususu bu çalışmayla aydınlatılmaya çalışılacaktır. Çalışmamızın bazı temel soruları olacak ve bu sorular kapsamında Mehdi tasavvurunun kökenlerine dair çıkarımlarda bulunulacaktır. İlahî ve beşerî dinlerde görülen kurtarıcı tasavvurunun Müslüman toplumuna sirayeti nasıl olmuştur? İslam’ın yayıldığı coğrafî havzada mevcut olan felsefî akımlarda (gnostik/ irfânî) görülen kurtarıcı tasavvuru İslamî fırkalarda görülen kurtarıcı tasavvuru ile nasıl benzerlik göstermektedir? İslam’ın devraldığı dinî, kültürel ve mitolojik unsurlar Mehdi tasavvurunu nasıl etkilemiştir? Peygamberin ölümünden sonra görülen ferdî, toplumsal, siyasi ve psikolojik durumlar Ehl-i Beyt ve taraftarlarında geleceğe dair kurtuluş ve kurtarıcı tasavvurunun oluşmasına nasıl yön vermiştir? Çalışmamızın temel sorularını teşkil eden tüm bu soruların cevapları çalışmanın sonuç kısmında verilecektir. Bu çalışmanın yöntemi ana kaynaklar ve tetkik çalışmaların mukayeseli bir şekilde, tematik bir yaklaşımla ve bütünsel olarak ele alınması olacaktır.

Concept of Mahdi for Muslims: Findings Regarding the Origin and Impact Between the Years of 610-765

Although the religion of Islam was born in the Hijāz region of Arabia, it spread from the Arabian peninsula to Turkistan, Iran, Anatolia and North Africa in a short time. Muslims who settled in these geographies interacted with the cultures of the regions they dominated. As a result of cultural interaction, great developments have been seen in many areas in the Muslim community. One of these developments has been the similarities in the conception of liberation and the vision of the savior. With this study, it is aimed to shed light on the channels through which the aforementioned savior concept, which is inherited from culture to culture, is transferred to the thought and culture of Islamic society. There are different views on the origins of the belief in the Mahdi. The common view in the studies carried out is that “The belief of the savior Messiah seen in Judaism and Christianity affects the vision of the Mahdi.” This view constitutes the main problematic of the study. This study will try to shed light on the fact that the opinion in question has a share of truth but is not sufficient by itself. Our study will have some basic questions and within the scope of these questions, inferences will be made regarding the origins of the concept of the Mahdi. How did the vision of the savior seen in the divine and human religions spread to the Muslim community? How does the vision of the savior, seen in the philosophical currents (gnostic/irfānī) existing in the geographical basin where Islam has spread, is similar to the savior imagination seen in the Islamic sects? How did the religious, cultural and mythological factors taken over by Islam affect the vision of the Mahdi? How did the individual, social, political and psychological conditions seen after the death of the Prophet guide the creation of the vision of salvation and savior for the future in Ahl al-Bayt and his followers? The answers to all these questions that constitute the main questions of our study will be given in the conclusion part of the study. The method of this study will be to deal with the main sources and audit studies in a comparative, thematic and holistic manner.

PDF

___

Abdülhamid, İrfan. (2014). İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları. Çev. M. Saim Yeprem İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Abdülhamid, Muhsin. (1973). İslâm’a Yönelen Yıkıcı Hareketler (Bâbîlik ve Bahâiliğin İçyüzü). Çev. M. Saim Yeprem ve Hasan Güleç. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.

Akbulut, Ahmet. (2019). Sahabe Dönemi İktidar Kavgası- Alevi Sünni Ayrışmasının Arka Planı, Ankara: Otto Yayınları.

Alıcı, Mehmet. (2010). “Nag Hammadi Literatüründe Gnostik Kozmogoni”. Milel ve Nihal 7/3. 145-165.

Alper, Ömer Mahir. (2000). “İrfâniyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. c. 22. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 444-447.

Amini, Ayatollah İbrahim. (2000). Al-Imam Al-Mahdi: The Just Leader Of Humanity, Trans. Abdülaziz Sachedina. Kum: Ansariyan Publications.

Avcu, Ali. (2011). Karmatîliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.

Avcu, Ali. (2019). “Gnostik ‘Kurtarıcı Bilgi’ (Gnosis) Anlayışı ve İsmaililik’teki Tezahürleri”, Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/2. 319-352.

Aydın, Fuat. (2015). “Dinlerde Kurtuluş Anlayışı (Teorik Bir Giriş Denemesi)”. PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1. 71-101.

Azimli, Mehmet. (2013). Hz. Ali Neslinin İsyanları, X. YY’a Kadar Şiî Hareketler. Konya: Çizgi Yayınevi.

Babadi, Muhammed Rıza Tahirî ve Rahmetabadi, Mecid Takizâde. (2015). Ayetullah Seyyid Ali Hamaneî’nin Konuşmaları İmam Mehdi ve Zuhur. Çev. İsmail Bendiderya ve Şaduman Bendiderya. İstanbul: Tesnim Yayınları.

Batuk, Cengiz. (2003). Tarihin Sonunu Beklemek, Ortadoğu Dinlerinde Eskatoloji Mitosları, İstanbul: İz Yayınları.

Berktay, Fügen ve Atasoy, Emin. (2007). “Dinler Coğrafyasına Küresel Bir Bakış”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 18. c. 10. 18-44.

Bulut, Halil İbrahim, (2004). “Şii Fırkalarda Gaybet ve Ric’at İnancı”. İslâmiyât Dergisi VIII, 139-156.

Coşkun, Ali. (1996). “Osmanlı Dönemi Dini “Kurtuluş” Hareketleri Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma”. Yayımlanmış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.

Çınar, Mahmut. (2016a). “D.İ.B. Din İşleri Yüksek Kurulu’na Sorulan Sorular Bağlamında Mehdilik”. Halkın Soruları Bağlamında Günümüz İnanç Problemleri Sempozyumu. İstanbul: 108-120.

Çınar, Mahmut. (2016b). Tarihte ve Günümüzde Mehdîlik. İstanbul: Rağbet Yayınları.

Durmuş, Mehmet Ali. (2003). Haberlerin Ağında Mehdi, Ankara: Anlam Yayınları.

el Muttaki, Ali Bin Hüsameddin. (1986). Celâleddin Suyutî’nin Tasnifinden Hadisler “Ahir Zaman Mehdisinin Alâmetleri”. Çev. Müşerref Gözcü. İstanbul: Gonca Yayınevi.

el-Bağdâdî, el-İmâm Ebû Mansûr Abdulkaahir b. Tâhir b. Muhammed. (1991). Mezhepler Arasındaki Farklar (El-Fark Beyne’el-Fırak), Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

el-Câbirî, Muhammed Âbid. (2001). Arap-İslâm Siyasal Aklı. Çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Kitapevi Yayınları.

el-Eş’arî, Ebû’l Hasen. (2005). İlk Dönem İslam Mezhepleri: Makâlâtü’l İslâmiyyîn Ve İhtilafu’l-Musallîn. Çev. Mehmet Dalkılıç ve Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

el-Heytemî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Hacer el-Mekki. el-Kavlü’lmuhtasar fî‘alâmâti’l-Mehdî el-Muntazar. Thk. Mustafa Aşur. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân.

Eliade, Mircea. (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. Çev. Ali Berkay. İstanbul: Kabalcı Yayayınları.

el-Kâtib, Ahmed. (2005). Şia’da Siyasal Düşüncenin Gelişimi-Şûrâ’dan Velâyet-i Fakîhe. Çev. Mehmet Yolcu. Ankara: Avrasya Yayınları.

el-Kummî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Bâbeveyh. (1390). Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niʿme, Neşr. Ali Ekber el-Gaffârî. Tahran: Mektebetü’l-Sadûk.

el-Zalıtnî, Hend Mustafa. (2017). “İslam Akâidinde Mehdilik Fikri”. Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi. Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kastamonu.

es-Sadr, Muhammed Bâkır. (1981). Bahs Havle’l-Mehdî, Beyrut: Dârü’t-teârüf li’lMatbuât.

eş-Şehristânî, Muhamed Bin Abdülkerim. (2014). Dinler Ve Mezhepler Tarihi: “elMilel ve’n Nihal”. Çev. Muharrem Tan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

et-Tûsî, Şeyhü’t-Tâ’ife Ebî Ca’fer Muhammed b. el-Hasan. (1417). Kitâbü’l-Gaybe. Thk. eş-Şeyh İbâdullah et-Tehrânî ve eş-Şeyh Alî Ahmed Nâsih. Kum: Müessesetü’l-Ma’ârifi’l-İslâmiyye.

Fığlalı, Ethem Ruhi. (1982). “Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine. (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/1. 79-214.

Floramo, Giovanni. (2005). Gnostisizm Tarihi. Çev. Selma Aygül Baş ve Bilal Baş. İstanbul: Litera Yayınları.

Goldziher, Ignaz. el-Akide ve’ş-şeria fi’l-İslâm. Trc. Muhammed Yusuf Musa vd. Beyrut: Dârü’r-Raidi’l-Arabi.

Gölpınarlı, Abdülbâki. (1991). Sosyal Açıdan İslâm Tarihi, Hz. Muhammed (S.M.) ve İslâm’ın İlk Devri. İstanbul: Der Yayınları.

Gün, Faruk. (2017). “Mehdîlik İnancı Üzerine Bir İnceleme”. Artuklu Akademi 4/1. 99-130.

Gündüz, Şinasi. (2000). “Pavlus Teolojisinde Gnostik Unsurlar”. Dini Araştırmalar Dergisi 6/2. 51-75.

Gündüz, Şinasi. (2004). “Dinlerde Ayrılık ve Çatışma: Ortodoksi-Heresi Kavgası”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9. 1-19.

Hakyemez, Cemil. (2016). Şîa’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdi, Ankara: TDV Yayın Matbaacılık.

Işık, Harun. (2012). “Gnostisizmin Genel Teolojik Arka Planı ve Tarihsel Gelişimi”, Gnostik Akımlar ve Okültizm Sempozyumu, Ed. Hulusi Arslan ve Mustafa Bozkurt. Malatya: İnönü Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları. 29-45.

İbn Haldun. (2017). Mukaddime. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.

İbn Hazm. (2017). El-Fasl:Dinler ve Mezhepler Tarihi. Çev. Halil İbrahim Bulut. c. III, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.

ibn-i Hacer-i (Heytemi), Ahmed. (2002). Beklenen Mehdi’nin Alâmetleri, El-kavlu’l muhtasar fîalâmât-il mehdîyy’il muntazar. Çev. Müşerref Gözcü. İstanbul: Kahraman Neşriyat Kitapevi.

İlhan, Avni. (1976). Mehdîlik. İstanbul: Kaynak Yayınları.

Kur’an-ı Kerim Meâli. (2009). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.

Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil). (2011). İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları.

Margoliouth, D. Samuel, (1916). “Mahdi” Encycpedia of Religion and Ethics 8. Ed. James Hastings. New York: T. & T. Clark, s. 336-340.

Mutahhari, Şehid Ayetullah Murtaza. (1985). Tarih Felsefesi Açısından Mehdi (a.s.) Kıyamı. Çev. Muhammed Toprak. Tahran: İslâmi Tebliğ Teşkilatı.

Mutçalı, Serdar. (2007). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayın.

Nevbahtî, Ebu Muhammed el-Hasan b. Musa ve Kummî, Sa’d b. Abdullah el-Eş’ari. (2004). Şiî Fırkalar: Kitâbu’l-makâlât ve’l-fırâk, Fıraku’ş-Şîa, Çev. Sabri Hizmetli ve Hasan Onat, Sönmez Kutlu, Ramazan Şimşek, Ankara: Ankara Okulu Yayınları.

Ocak, A. Yaşar. (2015). Türkiye Sosyal Tarihinde İslam’ın Macerası. İstanbul: Timaş Yayınları.

Ocak, A. Yaşar. (2017). Selçuklular, Osmanlılar Ve İslam: Tespitler, Problemler, Öneriler. İstanbul: Timaş Yayınları.

Öz, Mustafa. (1995). İmamiye Şiasında Onikinci İmam ve Mehdi İnancı. İstanbul: İFAV Yayınları.

Poonawalla, Phiroz A. (2006). “Mahdism Doctrine”. The Selective Articles of The Second International Conference of Madism Doctirine. Kum: Bright Future Institute. 13-35.

Sarıkçıoğlu, Ekrem. (2003). “Mehdi”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 369-371.

Sarıtoprak, Zeki. (2002). “The Mahdî Tradition in Islam: A Social-Cognitive Approach”. Islamic Studies 41/4. 651-674.

Suzençi, Hüseyn. (1383). “Mehdevviyet ve İntizar der Endişeye Şehid Motehheri”. Mecelleye İlmî 33. Tahran: Pejuheşiye Kabasat. 61-80.

Süleyman, Kâmil. (1991). Yevmü’l-Halâs fî Zılli’l-Kaʾimi’l-Mehdî aleyhisselam. Beyrut: Dârü’l-Kitab’l-Lübnan.

Şimşek, Özkan. (2019). Mehdilik Ve Nüzul-i İsa Tartışmaları, - İslam’ın Klasik Çağında Eskatolojik Kurtarıcı İnancı -. Ankara: Fecr Yayınları.

Taberî, Ebû Cafer Muhammed bin Cerir’üt. (2000). Tarih-i Taberî. Çev. M. Faruk Gürtunca. İstanbul: Sağlam Yayınevi.

Topaloğlu, Fatih. (2011). “Şia’nın İran Kültüründen Etkilendiği Düşüncesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Milel ve Nihal Dergisi -Caferilik Özel Sayısı- VIII/3. 31- 45.

Uludağ, Süleyman. (1992). İslam’da İnanç Konuları ve İtikadi Mezhepler. İstanbul: Marifet Yayınları.

Wach, Joachim. (1997). “Din ve Felsefede Kurtuluş Düşüncesi”. Çev. Ali Coşkun. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15. 249-261.

Watt, W. Montgomery (1960a). “Shi’ism under the Umayyads”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 3/4. 158-172.

Watt, W. Montgomery (1960b). “The Conception of the Charismatic Community in Islam”. Numen 7/1. 77-90.

Watt, W. Montgomery(1963). “The Muslim Yearning Fora Saviour: Aspects Of Early Abbasid Shi’ism”. The Saviour God: Comparative Studies in the Concept of Salvation. Ed. Samuel George Frederick Brandon. London: Manchester University Press. 191-205.

Watt, W. Montgomery (2010). İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. Çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları.

Wellhausen, Julius. (1989). İslamiyetin İlk Devrinde Muhalefet Partileri. Çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.

Yavuz, Y. Şevki. (2003). “Mehdî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. c. 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 371-374.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi