Moğol İstilâsına Dair İki Farklı Aktarım Biçimi: Tarihî Kaynaklar ve Menakıpnameler

Orta Çağ’da devletlerin akıbetini belirleyen ve toplumlar üzerinde yadsınamaz etkiler bırakan olayların başında hiç kuşkusuz Moğol istilâsı gelmektedir. Cihan hâkimiyeti mefkûresiyle hareket eden Cengiz Han’ın başlattığı istilâ hareketi bir yandan coğrafyaların siyasi dengelerini değiştirirken, diğer yandan yaşanan değişim ve dönüşümlere bağlı olarak toplumların dinî-tasavvufî yapılarını etkilemiştir. Bu süreçte dinî-tasavvufî yapıların nasıl etkilendiği genellikle tarihî kaynaklar ele alınarak değerlendirilmektedir. Ancak ifade etmek gerekir ki, bu yapılar içerisinde faaliyet gösteren şeyh ve dervişlerin hikâyelerinin anlatıldığı menakıpnameler ihmal edilerek yapılan değerlendirmeler birçok yönüyle eksik kalmaktadır. Zira dönemin tarihî kaynaklarının karanlıkta bıraktığı eksik yönleri, şeyh ve dervişlerin anlam dünyası etrafında şekillenen edebî ve kutsal metinler addedilen menakıpnameler aydınlatmaktadır. Çünkü menakıpnameler sadece sûfîlerin hikmetli sözlerini ve örnek alınacak faziletli davranışlarını nakletmekle kalmamış, aynı zamanda bünyesinde teşekkül ettikleri dinî ve toplumsal yapıların izlerini de yansıtmıştır. Dolayısıyla bu çalışmada istilâ sürecinde yaşanan gelişmeler ele alınırken kültür tarihi kaynağı olarak yeri doldurulamaz bir öneme sahip olan menakıpnameler, tarihî kaynaklar ile birlikte kullanılmıştır. Böylece Moğol istilâsına dair iki farklı aktarım biçimi olduğu tespit edilmiştir. Nitekim tarihî kaynaklar ve modern araştırmalara bakıldığında istilâ hareketinin en önemli nedenleri arasında Moğollar’ın inanmış oldukları seçilmiş millet inancı ve peşi sıra gelen dünya devleti düşüncesi gelmektedir. Bununla birlikte İslâm âleminin zenginliği ve Müslüman devletlerinin davetkâr tutumu da Moğollar’ı harekete geçiren diğer nedenler olarak zikredilmektedir. Aynı süreci menakıpnameler üzerinden takip ettiğimizde karşımıza tarihî kaynaklardan farklı bir aktarım biçimi çıkmaktadır. Bu noktada özellikle Nefahâtü’lÜns, Menâḳıbü’l-ʿârifîn, Sipehsâlâr Risalesi ve Vilâyet-Nâme’nin kayıtları önem arz etmektedir. Zira mezkûr menakıpnamelerdeki kayıtlar bazı şeyh ve dervişlerin anlam dünyasına ışık tutarak, onların istilâ hareketini nasıl yorumladıklarını anlamamıza imkân sağlamaktadır. Bununla birlikte Moğollar zamanında yaşanan gelişmeleri bizzat tecrübe eden Necmeddîn-i Kübrâ, Bahâeddin Veled, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve Hacı Bektaş Veli gibi öncü mutasavvıfların bu süreçte hangi kerâmetleri gösterdiklerini de aynı menakıpnameler üzerinden takip etmek mümkün olmuştur.

Two Different Narratives on the Mongolian Invasions: Historical Sources and Menākıbnāmes

Undoubtedly, the Mongolian invasions rank first among the chain of events that shaped the fate of the states and left indisputable effects on the societies in their path during the Middle Ages. The invasions began during the reign of great Chinghis Khan who had the ideal of world domination. With the invasions, on one hand, the political equilibrium in several regions was changed dramatically; on the other hand, the religious and intellectual (including those of ṣūfī structures) patterns of the societies were also deeply influenced by depending on the changing political balance. Conventionally, the way the religious and ṣūfī structures in this period were affected has usually been studied by referencing the historical sources. However, such evaluations neglecting the menākıbnāmes in which the stories of the sheikhs and dervishes of these religious and ṣūfī structures were told fall short in variety of aspects. As the menākıbnāmes were regarded as the sacred literary texts that were formed in the context of the semantic worlds of the sheikhs and dervishes, they can serve as complimentary sources for the period that can shed light on the neglected spots of the historical studies. Nonetheless, the menākıbnāmes not only convey the words and actions of wisdom by the ṣūfīs but also reflect the traces of the social and religious structures these ṣūfīs lived in. In this study, therefore, the menākıbnāmes, which have invaluable significance in terms of cultural history, were used accordingly with the historical sources. Using menākıbnāmes as a source led us to the conclusion that there were two different narratives regarding the Mongolian invasions. When historical sources and modern studies are surveyed, it can be implied that the Mongols’ own belief in their status as selected nation and their notion of a universal empire were among the most important factors in their quest for conquests. Equally important, the richness of the Islamic world and the welcoming attitudes of some Muslim states further motivated the Mongols for conquests. When the historical progress of the conquests is followed from the menākıbnāmes, however, a different kind of narrative appears. This different narrative was especially elaborated in the narratives of Nafahāt al-Uns, Menāḳıb al-ʿĀrifīn, Sipehsālār Risalesi and Vilāyet-Nāme. The records of these menākıbnāmes help us comprehend the mental and intellectual world of some sheikhs and dervishes, and allow for how they interpreted the Mongolian invasions. Last but not least, the menākıbnāmes are also invaluable sources in observing the deeds and prophecies of the leading ṣūfīs of the period, namely Najm al-Dīn Kubrā, Bahā’ al-Dīn Walad, Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī and Hacı Bektaş-i Veli who were first hand eyewitnesses to the Mongolian invasions.

PDF

___

Abdulkerim Kuşeyrî. (2014). Kuşeyrî Risâlesi. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.

Abdurrahman Câmî. (2011). Evliya Menkıbeleri (Nefahâtü’l-Üns). Terc. ve şerh. Lâmiî Çelebi. Haz. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.

Ahmed Eflâkî. (2012). Ariflerin Menkıbeleri. Çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.

Ahmed Nesevî. (1934). Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî (Celâlüttin Harezemşah). Terc. Necip Âsım Yazıksız. İstanbul: Maârif Vekâleti.

Akkuş, Mustafa. (2011). “İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

Alaaddin Ata Melik Cüveynî. (2013). Tarih-i Cihan Güşa. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Allsen, T. T. (1979). “Politics of Mongol Imperialism Centralization and Resource Mobilazation in the Reign of the Grand Qan Möngke 1251-59”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Minnesota Üniversitesi, Minnesota.

Allsen, T. T. (1986). “Guard and Government in the Reign of The Grand Qan Möngke, 1251- 59”. Harvard Journal of Asiatic Studies, C. 46. No. 2. ss. 495-521.

Amitai-Preiss, Reuven. (1996). “Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A View from the Mamluk Sultanate”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 59. ss. 1-10.

Amitai-Preiss, Reuven. (1996). Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilkhanid War (1260-1281). Cambridge: Cambridge University Press.

Amitai-Preiss, Reuven. (1999). “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the Mongols in the Ilkhanate”. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 42/1. ss. 27-46.

Amitai-Preiss, Reuven. (2001). “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam”. Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 25, ss. 15-43.

Barthold, V. V. (2017). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. Haz. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Kronik Kitap.

Blessing, Patricia. (2018). Moğol Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden İnşası Rum Diyarında İslamî Mimari (1240-1330). Çev. Merve Özkılıç. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.

Boyle, John Andrew. (1968). “Dynastic and Political History of the Il-Khans”. The Cambridge History of Iran. J. A. Boyle (Ed.). C. 5. Cambridge: Cambridge University Press.

Ebû Abdurrahman es-Sülemî. (2018). İlk Zâhid ve Sûfîler Tabâkatu’s-Sûfiyye. Çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi.

Ebü’l-Ferec-İbnü’l-İbrî. (2011). Târîhu Muhtasari’d-Düvel. Çev. Şerafeddin Yaltkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Elvan Çelebi. (2014). Menâkıbu’l- Kudsiye fî Menâsıbi’l-Ünsiye (Baba İlyas-ı Horasânî ve Sülâlesinin Menkıbevî Tarihi). Haz. İsmail E. Erünsal ve Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Elvan Çelebi. (2017). Nâme-i Kudsî (Kutsal Kitap) Menâkıbu’l-Kudsiyye (Kutsal Menkıbeler). İkinci Kitap. Haz. Mertol Tulum. İstanbul: Çizgi Kitabevi.

Erdem, İlhan. (1995). “Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308)”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Ferîdûn Bin Ahmed-i Sipehsâlâr. (2011). Mevlânâ ve Etrafındakiler (Sipehsâlâr Risalesi). Çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.

Golden, Peter B. (2017). Türk Halkları Tarihine Giriş Orta Çağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu. Çev. Osman Karatay. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Gökbulut, Süleyman. (2010). Necmeddîn-i Kübrâ -Hayatı, Eserleri, Görüşleri-. İstanbul: İnsan Yayınları.

Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus). (1987). Abû’l-Farac Tarihi, C. 2. Süryanice’den İngilizce’ye çev. Ernest A. Wallis Budge. Türkçe’ye çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Grousset, Rene. (1999). Bozkır İmparatorluğu Atilla-Cengiz Han-Timur. Çev. M. Reşat Uzmen. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî. (2018). Târih-i Güzide. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Haykıran, Kemal Ramazan. (2016). Moğollar Zamanında Yakın Doğu. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Hodgson, Marshall. G. S. (1993). İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih Orta Dönemlerde İslâm’ın Yayılışı. C. 2. Çev. Komisyon. İstanbul: İz Yayıncılık.

Hucvirî. (2014). Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.

İbn Bibi. (2014). El-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye Selçuknâme. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

İbnü’l-Esîr. (1987). İslâm Tarihi El-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, C. 12, Çev. Ahmet Ağırakça ve Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Damar Yayınları.

Kafesoğlu, İbrahim. (2000). Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618 / 1092-1221). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr. Çev. Mürsel Öztürk. Anakara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Köprülü, Orhan. (1951). “Tarih Kaynağı Olarak XIV. ve XV. Yüzyıllardaki Bazı Türk Menâkıbnâmeleri”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.

Köprülü, M. Fuad. (1943). Anadolu Selçuklu Tarihi’nin Yerli Kaynakları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Köprülü, M. Fuad. (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Haz. Orhan Köprülü. Ankara: Akçağ Yayınları.

Lapıdus, I. M. (1984). Muslim Cities in the Later Middle Ages. New York: Cambridge University Press.

Lewis, Franklin. (2008). Mevlânâ Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı (Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin Hayatı, Öğretisi ve Şiiri). Çev. Gül Çağalı Güven ve Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınları.

Manâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektâş-ı Veli “Vilâyet-Nâme” (2016). Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Yayınları.

Manghol-un Niuça Tobça’an (Yüan-Ch’ao Pi-shi). (2019). Moğolların Gizli Tarihi (Yazılışı: 1240). Çev. Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Melville, Charles. (1990). “Pâdishâh-i Islâm: The Conversion of Sultân Mahmüd Ghâzân Khân”. Pembroke Papers, C. 1. ss. 159-177.

Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. (2015). Mesnevî-i Manevi, 2. Defter, Çev. Derya Örs (1., 5. ve 6. defter) -Hicabi Kırlangıç (2., 3. ve 4. defter). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.

Muhammed b. Ali b. Es-Serrâc. (2015). Tüffâhu’l-Ervah ve Miftâhu’l-İrbâh Ruhların Meyvesi ve Kazancın Anahtarı. Haz. Nejdet Gürkan vd. İstanbul: Kitap Yayınevi.

Necmeddîn-i Dâye. (2013). Tasavvuf Yolu Mirsâdü’l-İbâd. Çev. Halil Baltacı. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.

Ninhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî. (2016). Tabakât-ı Nâsırî Moğol İstilasına Dair Kayıtlar. Çev. ve Notlar. Mustafa Uyar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2010). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeleri (Metodolojik Bir Yaklaşım). Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2011). “Bazı Menakıbnamelere Göre 13.-15. Yüzyıllardaki İhtidalarda Heteredoks Şeyh ve Dervişlerin Rolü ”. Orta Çağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi Makaleler-İncelemeler. İstanbul: Kitap Yayınevi. ss. 127- 138.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2011). “Mevlânâ Önce Kendi Zaman ve Zemininin İnsanıdır Yahut Mevlânâ’yı Doğru Anlamak Üzerine”. Orta Çağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi Makaleler-İncelemeler. İstanbul: Kitap Yayınevi. ss. 194- 214.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2013). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2020). Türk Folklorunda Kesik Baş Tarih-Folklor İlişkisinden Bir Kesit. İstanbul: Dergâh Yayınları.

Okumuş, Ömer. (1993). “Abdurrahman Câmî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. ss. 94-99.

Ötemiş Hacı. (2018). Çengiz-nâme. Haz. İlyas Kemaloğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Özdemir, H. Ahmet. (2011). Moğol İstîlâsı ve Abbâsî Devleti’nin Yıkılışı Cengiz Han ve Hülâgû Dönemleri (612-656/ 1216-1258). İstanbul: İz Yayıncılık.

Özgüdenli, Osman Gazi. (2009). Moğol İranında Gelenek ve Değişim Gâzân Han ve Reformları (1295-1304). İstanbul: Kaknüs Yayınları.

Özgüdenli, Osman Gazi. (2020). “Cengiz Han ve Moğol İmparatorluğu”. Orta Çağ’da Türkler, Moğollar ve İranlılar (Kaynaklar ve Araştırmalar). İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Öztürk, Eyüp. (2013). Velilik ile Delilik Arasında; İbnu’s-Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler. İstanbul: Kitap Yayınevi.

Peacock, A. C. S. (2017). “Moğol Anadolusu’nda Sufîler ve Selçuklu Sarayı: Celâleddîn Rûmî ve Sultan Veled’in Eserlerinde Siyaset ve Hamilik”. Anadolu Selçukluları Orta Çağ Ortadoğusu’nda Saray ve Toplum. Ed. A. C. S PeacockSara Nur Yıldız. Çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Pfeiffer, Judith. (2018). “Karşılıklı Yakınlaşma: Erken İlhanlı Devrinde Moğol Seçkin Sınıfının İhtidası Üzerine Düşünceler”. Çev. Kazım Uzun. Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 33. S. 2. ss. 639-660.

Reşîdüddin Fazlullah. (2013). Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı). Çev. İsmail Aka vd. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Roux, Jean Paul. (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Seyyid Burhâneddîn Muhakkık-ı Tirmizî. (2017). Maârif. Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılâp Kitapevi.

Spuler, Bertold. (2011). İran Moğolları (Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350). Çev. Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Sultan Veled. (2014). İbtidâ-nâme. Haz. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul, İnkılâp Kitapevi.

Şahin, Hanifi. (2010). İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Şahin, Haşim. (2004). “Menâkıbnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 29. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. ss. 112-114.

Şahin, Haşim. (2017). “Tarih Kaynağı Olarak Evliya Menakıpnameleri”. Dervişler ve Sufi Çevreler (Klasik Çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler). İstanbul: Kitap Yayınevi.

Şahin, Haşim. (2018). “Alevi-Bektaşi Tarihinin Yazılı Kaynakları: Velâyetnâmeler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 16. S. 31-32. ss. 87-102

Taşğın, Ahmet. (2012). “Hacı Bektaş Veli Menakıbnamesinin Yeniden Okunması: İmkânlar ve Sorunlar”. I. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu (16-19 Kasım 2011 Nevşehir). C. 1. Ed. Âdem Öğer. Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi Yayınları. ss. 103-121.

Taşğın, Ahmet. (2020). “Dede Garkın’dan Elvan Çelebi’ye Rum Diyarında Horasan Göçerleri’nin Tertip ve Sağlanması”. Çorum: Uluslararası Horosan’dan Anadolu’ya İrfan Geleneği: Elvan Çelebi Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ed. Zekeriya IşıkTuğba Gülen. ss. 7-16.

Taşğın, Ahmet ve Öner Atay. (2019). “Horasan’dan Konya’ya Türkistan-Horasan Marifetinin Göçü: Fütüvvetin Son Meydanı Olarak Konya”. Geçmişten Günümüze Göçler Konya Kitabı XVII. Ed. Alaattin Aköz vd. Konya: Konya Ticaret Odası. ss. 153-184.

Tulum, Mertol. (2017). Tarihî Metin Çalışmalarında Usul Nâme-i Kudsî (Menâkıbu’lKudsiyye)’nin Yayımlanmış Metninden Derlenen Verilerle. Birinci Kitap. İstanbul: Çizgi Kitabevi.

Turan, Osman. (2013). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Turan, Osman.(2014). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.

Uyar, Mustafa. (2012). “İlhanlı Hükümdarlarının İslam’a Girmesinde Rol Alan Türk Sûfîleri: İlhan Tegüder ve Gazan Han Devirleri”. Belleten, C. 76. S. 275, ss. 7-30.

Uyar, Mustafa. (2020). İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı (Orta Çağ Moğol Ordularında Gelenek ve Dönüşüm). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Ürkmez, Rauf Kahraman. (2018). “Menakıpnamelere Göre XIII. Yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda Tasavvufî Zümreler”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.

Vladimirtsov, B.Y. (1995). Moğolların İçtimaî Teşkilâtı Moğol Göçebe Feodalizmi. Çev. Abdülkadir İnan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

Yıldız, Harun. (2020). “Menakıpnamelerin Alevî-Bektaşî Kültürü ve Kimlik Oluşumundaki Yeri”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S. 21. ss. 39- 60.

Yıldız, Sara Nur. (2006). Mongol Rule in Thirteenth-century Seljuk Anatolia: The Politics of Conquest and History Writing, 1243-1282. C. 1. Chicago: University of Chicago, Department of Near Eastern Languages and Civilizations.

Yuvalı, Abdülkadir. (2017). İlhanlı Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi