KÂŞİFÜ'L-ESRÂR'IN İZİNDE: HARPUTLU HOCA İSHAK'IN İZÂHÜ'L-ESRÂR ADLI BİLİNMEYEN BİR RİSALESİ

Osmanlı Devleti memuru Fehima Efendi'nin 1881 yılında vefatını müteakip terekesinde Hurûfîlik edebiyatına dair yüz cilt kadar kitap çıkmıştı. Bu kitaplar İslam akaidi açısından zararlı görülüp Meşihat Makamı tarafından bazı ulemaya incelettirilmiş ve sonrasında müsadere edilmiştir. Daha önce mevcudiyeti bilinmesine rağmen müellifi hakkında bilgi olmayan bir risalenin bu vesileyle yazıldığı anlaşılmaktadır. Harputlu Hoca İshak Efendi'ye ait olduğunu tespit ettiğimiz bu risale hem Hurûfî doktrini hem de Bektâşîlik hakkında bazı eleştiri ve reddiyeleri içermektedir. Bu makalede çeşitli yazma nüshalarının bulunduğu bu eserin yazılış sebebi, içeriği ve müellifinin kimliği ortaya çıkarılmıştır. 19. yüzyılın son çeyreğinde yayın dünyasında başlayan Bektâşîlik tartışmaları açısından, bu risale muhalif tutumu ve ağır ithamlarıyla dikkat çekmektedir. İzâhü'l-Esrâr adındaki bu eser, Hoca İshak Efendi'nin daha önce kaleme aldığı ilk eseri olan Kâşifü'l-Esrâr'ın devamı mahiyetinde olup, Bektâşîlere yönelik otuza yakın soru içermektedir. Ayrıca, yazmanın sonunda ilmiye sınıfı ve Hâlidî tarikatı arasındaki ilişkiye dair önemli ayrıntılar mevcuttur.

IN PURSUIT OF KASHIFU'L-ASRAR: AN UNKNOWN PAMPHLET OF HODJA ISHAK IZAHU'L-ASRAR

After the death of Fehima Efendi who was an Ottoman official, more than a hundred manuscripts on Hurufism were left in his heritage in 1881. Since they were probably regarded as heretic, some ulemas were at once charged to investigate those books. After that, these books were instantly confiscated. It was understood that a manuscript report later on transformed into a book called as Izahu'l-Asrar was prepared on the basis of order. This article sheds light on the author and its content. It includes criticism and refutation of Hurufism and Bektashi Order. The author, we find out, was Hodja Ishak who was an Ottoman religious scholar and wrote about a famous book called Kashifu'l-Asrar in 1871. Izahu'l-Asrar is a continuation of Kashifu'l-Asrar and repeating defemation of Bektashism on the context in which a serial book printed pros and cons of Bektashism in 1870s. Moreover, it contains almost thirty questions against Bektashis. Apart from that, at the end of the book, there was also interesting information about the relationship between Naqshi-Khalidi order and ulemas.

PDF

___

Arşiv Belgeleri

BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ (BOA)

BABIÂLİ EVRAK ODASI (BEO)

DAHİLİYE SİCİLL-İ AHVAL DEFTERİ (DH.SAİD)

MAARİF MEKTUBÎ (MF.MKT)

ŞURÂ-YI DEVLET (ŞD) Yazma Eserler

İzâhü'l-Esrâr, OE.YZ. nr. 354. Atatürk Kitaplığı.

---------------, MC.YZ. nr. K174. Atatürk Kitaplığı.

---------------, TY. nr. 4382. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi.

---------------, Tercüman nr. 332. Süleymaniye Kütüphanesi.

---------------, Özel Kütüphanemiz.

Matbu Eserler

AHMED RIFKI (1325). Bektâşî Sırrı I-II. Dersaadet: Bekir Efendi Matbaası.

ATALAY, Besim (1340). Bektâşîlik ve Edebiyâtı. İstanbul: Matbaa-ı Âmire.

İSHAK EFENDİ (1291). Kâşifü'l-Esrâr ve Dâfiü'l-Eşrâr.

Özel Koleksiyon

Ahmed Sâfî. Sefine Sâfi I-III. Cerrahpaşa. Tıp Tarihi Enstitüsü Arşivi. No: 2096.

Araştırma-İnceleme

AHMED MİDHAT EFENDİ. (2002). Menfa/Sürgün Hatıraları. haz: Handan İnci. İstanbul: Arma.

AHMED RİFAT EFENDİ. (2007). Gerçek Bektaşilik. çev: Salih Çift. İstanbul: İz Yayıncılık.

AHMED RIFKI. (2013). Bektâşîlik Sırrı I-II. çev: Hür Mahmut Yücer. İstanbul: KesitYayınları.

AKSEL, M. (2015). Türklerde Dinî Resimler. İstanbul: Kapı.

AKSU, H. (1998). Hurufilik Diyanet İslam Ansiklopedisi (XVIII): 408-409.

ALGAR, H. (1995). Hurufi Influence On Bektashism. Bektachiyya. ed. Popovic, A. ve Veinstein, G. İstanbul:İsis.

BALCIOĞLU, T. H. (t.y). Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları. İstanbul: Kanaat Kitapevi.

BARTHOLD, W. (1977). İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: DİBY.

BASHİR, Shahzad. (2012). Fazlullah Esterabâdî ve Hurufilik. çev: Ahmet Tunç Şen, İstanbul: Kitap Yayınevi.

BAYAT, Fuzuli. (2004). Hurufilik Merkezleri ve Anadolu'da Hurufilik. Uluslararası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi. Ankara.

BİRGE, J. K. (1991). Bektaşilik Tarihi. çev: Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayıncılık.

BÜTÜN, E. (1988). İzâhü'l-Esrâr. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.

CEVDET PAŞA. (1986). Tezâkir 40-Tetimme. çev: Cavid Baysun. Ankara: TTK.

ÇİFT, S. (2003). 1826 Sonrası Bektaşilik ve Bu Alanla İlgili Yayın Faaliyetleri. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi XII(1), 249-268.

ÇİFT, S. (2013). Mısır'da Bektâşîlik. İstanbul: Dergâh.

DEMİRPOLAT, E. (2003). Harputlu İshak Hocanın Hayatı ve Eserleri. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (9): 397-411.

ERİŞEN, İ. M. ve SAMANCIGİL, K. (1966). Bektaşilik ve Alevilik Tarihi. Ay Yayınevi.

ERÖZ, M. (1977). Türkiye'de Alevîlik Bektâşîlik. İstanbul: Otağ Matbaacılık.

GÖLPINARLı, A. (1931). Melâmilik ve Melâmiler. İstanbul: Devlet Matbaası.

GÖLPINARLI, A. (1973). Hurûfîlik Metinleri Kataloğu. Ankara: TTK.

GÜNGÖR, E. (1996). İslam Tasavvufunun Meseleleri. İstanbul: Ötüken.

HOUSANİ, A. (1986). Hurufiyya, Encyclopedia of Islam, (ed. B. Lewis vd), Leiden Brill (V. III): 600-601.

KAPFERER, J. (1992). Dedikodu ve Söylenti. çev: Işın Gürbüz. İstanbul: İletişim.

KARA, M. (2000). Hoca İshak, Harputlu. Diyanet İslam Ansiklopedisi (XXII). (İstanbul: DİBY): 531-532.

KIRLI, C. (2009). Sultan ve Kamuoyu Somanlı Modernleşme Sürecinde 'Havadis Jurnalleri' (1840-1844). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.

MADEN, F. (2013). Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşîliğin Yasaklı Yılları. Ankara: TTK.

MELİKOFF, İ. (1998). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. çev: Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Yayınları.

NORRİS, H. T. (1999). The Hurufi Legacy of Fadlullah of Astarabad. The Heritage of Sufism II, (ed. Leonord Lewishon), Oxford: 87-98.

OCAK, A. Y. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Yurt Vakfı.

JACOB, Georg. (1908). Beiträge zur Kenntnis des Bektaschis Ordens, Berlin.

ŞEYH BABA MEHMED SÜREYYA (1995). Tarîkat-ı Aliyye-i Bektâşiyye. Çev: Ahmet Gürtaş. Ankara: Diyanet Y.

PAKALIN, M. Z. (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB.

SOYYER, Y. (2005). 19. Yüzyılda Bektaşîlik. İzmir: Akademi Yayıncılık.

SUNGUROĞLU, İ. (1955). Harput Yollarında II. İstanbul.

TELCİ, C. (2001). XIX. Yüzyıl Bektâşîliği Hakkında Bir Eser: İzâhü'l-Esrâr. Tarih İncelemeleri Dergisi XVI, 193-200.

TOP, H. Hüseyin. (2001). Mevlevî Usûl ve Âdâbı. İstanbul: Ötüken.

USLUER, F. (2009). Hurufilik İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul: Kabalcı.

USLUER, F. ve Yıldız, F. (2010). Hurufism Among Albanian Bektashis. The Journal of International Social Research (3/15): 268-280.

VAROL, M. (2013a). Islahat Siyaset Tarikat Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti'nin Tarikat Politikaları (1826-1866). İstanbul: Dergâh.

VAROL, M. (2013b). 19. Yüzyıl İstanbulu'nda Bazı Tekkelerin Matbaacılık Faaliyetleri. Osmanlı Araştırmaları 42(2), 317-348.

YILDIRIM, R. (2010). Bektaşi Kime Derler? 'Bektaşi' Kavramının Kapsamı ve Sınırları Üzerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (55): 23-58.

YÜKSEL, M. (2002). Bektâşîlik ve Mehmed Ali Hilmi Dedebaba. Ankara: Bakış Yayınları.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi