GÜNEY KAZAKİSTAN’DAKİ BAKSILIK VE ELTİLİK GELENEĞİNİN ŞAMANLIK KÖKLERİ (19 YÜZYIL VE 20 YY. BAŞ DÖNEMLERİ)

Kazak halkının geleneksel yaşamlarıyla mânevi dünyalarında hâlâ gizemini koruyarak bir sır gibi kalmaya devam eden özel bir hadise, Kazak topraklarının güney bölgesindeki şamanizmin gelişmesi meselesidir. Kazaklar erkek şamanları “baksı”, kadın şamanları ise “elti” diye adlandırmışlardır. Çeşitli tarihi devirlerde Kazak topraklarını ziyaret eden seyyah, bilgin, tarihçi ve folklor araştırmacıları baksıların törenlerine şahit olduklarında, onların gerçekleştirmiş oldukları ritüellerin hangi geleneğe ait olabileceğini tahmin edemeseler de baksıların ilham güçlerini ve gördükleri gizemli hareketlerin tamamını olduğu gibi yazıya geçirmişlerdir. Baksılar insanları ölülerin ruhlarıyla ve mitolojik kahramanlarla bağdaştırmışlardır. Baksılar sesli zikir ettiklerinde cinleri yardıma çağırmışlar ve her bir baksının kendine ait piri olmuştur. Onlar eline kopuz, dombra (Kazaklara ait iki telli müzik aleti) ve sopa alarak zikir yapmışlardır. Baksılar ozan, üfürükçü, hekim, büyücü, sihirbaz, besteci özelliklerini taşımış, kendi özelliklerini hep gizli tutmuş ve öğrenci yetiştirmemişlerdir. Devamlı aynı ritimle söyledikleri nağmelerin dili halk şiirine yakın bir özellik taşısa da zamanın gidişatına göre içerik bakımından değişiklikler göstermiştir. Kazakistan’ın güney bölgesindeki baksılık özellikle 19. yüzyıldan başlayarak bilimsel açıdan araştırılmaya başlanmış ve bu sanatın gizemini Şokan Velihanov, İyosif Kastaniye, Abubakir Divayev, İşmurat İbragimov, Nikolay Grodekov, Lev Berg, Petr Komarov gibi araştırmacılar çözmeye çalışmışlardır. Adolf Yanuşkeviç, Rihard Karuts’un çalışmaları karşılaştırmalı inceleme yapmak için veri niteliği taşımaktadır. Araştırmalar ile dökümanlar, baksılığın yüzyıllarca animizm, şamanizm, zoroastrizm gibi eski dinler ile birlikte geliştiğini, daha sonraları İslam diniyle kaynaşıp, Kazak halkının içinde yaşamaya devam eden bir vaka olduğunu ispatlamaktadır.

Shamans Roots of The Baksilic and Eltilic Tradition In South Kazakhistan (19. Century and The Beginning of 20. Century)

A special event that continues to remain a mystery by preserving its mystery in the spiritual worlds of the Kazakh people with their traditional lives is a matter of developing shamanism in the southern region of Kazakh territory. The Kazakh people called the male shamans “Baksı” and the female shamans “Elti”. While travellers, scholars, historians and folklore researchers who visited Kazakh lands in various historical periods, witnessed the ceremonies of the Baksı, they wrote the inspirational powers and the mysterious movements they saw as they were. Baksıs associate people with the souls of the dead and mythological heroes. When Baksı’s chanted aloud, they called the elves to help and each Baksı have had their own pīr (spiritual guide). They picked up kopuz, dombra (Kazakh musical instruments) and sticks. Baksıs have had the characteristics of bard, murmurer, physician, magician, and composer, and always kept their own features secret and did not raise students. Although the language of the tunes, which they sing with the same rhythm, have a feature close to folk poetry, they have changed in terms of content according to the course of time. In the southern region of Kazakhstan, the peculiarities began to be investigated scientifically starting from the 19th century and researchers, such as Chokan Velikhanov, Iyosif Kastanie, Abubakir Divayev, Ishmurat Ibragimov, Nikolay Grodekov, Lev Berg, and Petr Komarov tried to solve the mystery. Adolf Yanushkevich and Rihard Karut’s studies can be considered as data for comparative analysis. Researches and documents prove that the Baksı tradition has developed for centuries with ancient religions, such as animism, shamanism, zoroastrism, and it is a case that later fused with the religion of Islam and continued to live in the Kazakh people.

PDF

___

KK-1. Toksanbayev Kıdırali. Doğum yılı 1927, soyu Alım-Karasakal, Aral ilçesi, Karakum köyü. Kaynak kişi Toksanbayev Kıdırali’den 2011 yılında kayda geçirilmiştir.

KK-2. Toksanbayeva Aysulu. Doğum yılı 1938, soyu Alım-Karasakal, Aral ilçesi, Karakum köyü. Kaynak kişi Toksanbayeva Aysulu’dan 2011-2014 yıllar aralığında birkaç kez buluşularak kayda geçirilmiştir.

KK-3. Ayazbayeva Ürimhan. Doğum yılı 1932, soyu Alım-Jakayım, Aral şehri. Kaynak kişi Ayazbayeva Ürimhan’dan 2009-2012 yıllar aralığında birkaç kez buluşularak kayda geçirilmiştir.

KK-4. Auesbayev Kosan. Doğum yılı 1931, soyu Barlıbay-Tabın, Sırderya ilçesi, Terenözek. 2013 yılında kayda geçirilmiştir. Kaynak kişi Auesbayev Kosan’dan 2013 yılında kayda geçirilmiştir.

KK-5. Sakenov Bektibay. Doğum yılı 1940, soyu Köşey-Tabın, Sırderya ilçesi, Saken Seyfullin adındaki köy. 2013 yılında kayda geçirilmiştir. Kaynak kişi Sakenov Bektibay’dan 2013 yılında kayda geçirilmiştir.

KK-6. Nurşayeva Gülzinat. Doğum yılı 1925, soyu Konakbay-Cappas, Sırderya ilçesi, Naği İlyasov adındaki köy. 2012 yılında kayda geçirilmiştir. Kaynak kişi Nurşayeva Gülzinat’tan 2012 yılında kayda geçirilmiştir.

KK-7. Kazanbayeva Şırınkül, Doğum yılı 1920, soyu Arğın. Şiyeli ilçesi, Nartay Bekejanov adındaki köy. 2012 yılında kayda geçirilmiştir. Kaynak kişi Kazanbayeva Şırınkül’den 2012 yılında kayda geçirilmiştir.

KK-8. Jiyenaliyeva Körkey. Doğum yılı 1924, soyu Kişkene-Kurmanay-Paluan, Aral şehri. 2012 ve 2018 yıllarda kayda geçirilmiştir. Kaynak kişi Jiyenaliyeva Körkey’den 2012 ve 2018 yıllarda kayda geçirilmiştir.

KK-9. Salkınoğlu Sabit. Doğum yılı 1960, soyu Omirkul-Tabın, Aktay şehri. Ataları Sır Bölgesi’nden, Berkinbay Kalpe soyundandır. Berkinbay Kalpe Mezarının başına mezar odası inşa ettirmiştir. Kaynak kişi Salkınoğlu Sabit’ten 2007 yılından itibaren birkaç kez buluşarak kayda geçirilmiştir.

Abdülkadir, İnan. (1986). “Tarihte ve Bugün Şamanizm”. Erişim tarihi: 08.02.2020. http://www.muharrembalci.com/kitaplika/49.pdf

Aljanov, Otınşı. (1894). “Baksılar, duanalar”. Dala ualayatının gazeti 36, 3.

Alimbay, Nursan vd. (2017). “Kazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar, ugymdar men ataularynyn dastyrlі zhyesі” Kazakistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Müzesi Enciklopediyasi. Volume 1. Almaty: Adam Damu Integrasiya, s. 497-504.

Basilov, Vladimir. (1992). Şamanstvo u narodov Srednei Azii i Kazakhstana. Moskva: Nauka.

Berg, Lef. (1899). “Baksı”. Dala ualayatının gazeti 33, 3.

Bilgili, Nuray. (2019). Gök Tanrının Gölgesi Şaman Türklerinde Şamanizm. Eskişehir: Kripto Basın Yayın. Erişim tarihi: 01.01.2020. https://www.kitapyurdu. com/kitap/gok-tanrinin-golgesi-saman-amp-turklerde-samanizm/516756. html&publisher_id=2756

Cumabayev, Mağcan. (1992). Tandamaly. Almaty: Gylym

Çekaninskiy, I. (1929). “Baksılık (Sledı drevnih verovaniy kazahov)”. Zapiski Semipalatinskogo otdela Obshhestva izuçeniya Kazahstana (bıvshiy Semipalatinskiy Otdel Gosudarstvennogo Russkogo Geografiçeskogo Obşestva). Tom 1. Vıpusk XVIII. Semipalatinsk, 75-87.

Divayev, Abubakir. (1896). “Baksı”. Sbornik dlya statistiki Syrdaryinskoy oblasti. V tom. Taşkent: Tipo-litografiya torgovogo doma F i G. Br. Kamenskogo, 33-37.

——. (1899). “Iz oblasti Kirgizskih verovaniy. Baksı kak lekar i koldun”. IOAIE. Volume ХV. Part 3. Kazan, 307-344.

——. (1902-1903). “Kirgizskie bolezni i sposoby ih leçeniya”. Turkestanskiye vedomosti 80, 482; 43, 263.

——. (1893). “Volşebnyi zagovor protiv ukusa yadovitıh nasekomıh i presmikaushihsya”. Turkestanskiуe vedomosti 7, 32-33.

Е-viç. (1913). “Şamanstvo u kirgizı. Nabludeniye Kastaniye v Perovskom uezde”. Turkestanskiye vedomosti 28, 3.

Grodekov, Nikolay. (1889). Kirgizi i karakirgizı Sırdarinskoy oblasti. Yuridiçeskiy bıt. Volume 1. Taşkent: Tipo-litografiya S. İ. Lahtina.

İbragimov, İşmurat. (1872). “Etnografiçeskiye oçerki kirgizskogo naroda”. Russkiy Turkestan. Sbornik izdannıy po povodu politehniçeskoy vıstavki. Vıp 2. Statyi po etnografiyi, tehnike, selskomu hozyaystvu i estestvennoy istoriyi. Pod red. V.N.Trotskogo. Moskva: V universitetskoy tipografiyi Katkov i K, 120-152.

Karuts, Rihard. (1910). Sredi kirgizov i turkmenov na Mangişlake. Çev. E. Petri. Sankt-Peterburg: Edition А.F. Devriyeva.

Kastaniye, Iyosif. (1912). “Iz oblasti kirgizskih verovaniyi”. Vestnik Orenburskogo Uchebnogo Okruga 1, 3, 71-93.

——. (1913). “Iz oblasti kirgizskih verovaniyi”. Vestnik Orenburskogo Uchebnogo Okruga 4, 112-124; 5, 149-166; 201-218; 6, 187-196.

Kazak Baksı-balgerleri. (1993). Derleyen J. Daurenbekov, E. Tursınov. Almatı: Ana tili.

Kazak Tilinin Aymaktık Sözdigi. (2005). Derleyen G. Galiyev, О.Naqısbekov, Ş.Sarıbayev, A.Uderbayev. Almaty: Arys.

Komarov, Petr. (1905). “Poveriya kirgizov”. Turkestanskiye vedomosti 150: 790.

Konıratbaуev, Auelbek. (1987). “Oğız-Kıpşak ulısı jane şamandık kulti”. Kazak eposı jane turkologiya. Almaty, 115-121.

——. (1991). Kazak Folklorının Tarihı. Almaty: Ana tіlі.

Korjenovskiy, I. (1913). “O Şamanstve u Alaiskih Kirgiz”. Turkestanskiye vedomosti 3, 2-3.

“Korkıt Ata” ensiklopediyalık ciynak. (1999). Almaty: Kazak Ensiklopediyası.

Kustanaуev, Hudabay (1894). Etnografiçeskiye oçerki kirgiz Perobskogo i Kazalisnkogo uezdov. Taşkent: Tipo-Litografiya Br. Pertsevıh.

Lyalina, M. (1873). Puteshestviye po Turkestanu N. Severtsova i A. Fedchenko. SanktPeterburg.

Mahmud Kaşgarî. (1997). Turіk tіlіnіn sozdіgі (Diuani lugat-it-turіk). 3 tomdyk. Almaty: Hant.

Margulan, Alkey. (1985). Ecelgi cyr, anyzdar. Kurastyrgan R. Berdibayev. Almatı: Jazuşı.

Miropiyev, M. (1888). “Demonologicheskiye rasskazı kirgizov sobrannıye i perevedennıye M.Miropiyevım”. ZIRGOOE. Volume Х. Part ІІІ. SanktPeterburg. Tipografiyа V.F. Kirshbauma.

Pallas, Petr Simon. (1173). Puteshestviye po raznım provintsiyam Rossiskoy imperiyi. P.1. Putishestviye 1768-1769 y.y. Translation of O. Tomsky. Sankt-Peterburg: Tipog. Imp. ASc.

Radlov, Vasilii. (1989). “Şamanstvo i ego kult”. Iz Sibiri. Stranisii dnevnika. Almanca’dan çevrilmiş ve yeniden yayımlanan variyanttır. Moskva: Glavnaya redaksiya Vostoshnoi literature, 355-409.

Rıçkov, Petr. (1887). Topografiya Orenburgskoy gubernii. 2-oye izdaniye. Orenburg: Tipografiya V. Breslina.

Salkınoğlu, Sabit. (2007). Sırdariya sırları nemese Berkіnbay auliye. Almaty: Atamura.

Samaşev, Zeinolla. (2006). Petroglify Kazahstana. Almaty: Oner.

Toleybayev, Abdeş. (1991). Relikty doislamskih verovanii v semeinoi obryadnost y kazakhov (ХІХ – nachalo ХХ vekov). Almaty: Gulim.

Velihanov, Çokan. (1985). “Sledi şamanstva u kirgizov”. Sobraniye soçineniyi v pyati tomah. Volume 4. Almaty: Glavnaya redaksiya Kazahskoy sovetskoy ensiklopediyi, 48-71.

Yanuşkeviç, Adolf. (1979). Kundelikter men hattar. Almatı: Jalın.

Zalesskiy, Bronislav. (1991). Kazak saharasına sayahat. Almatı: Oner.

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi-Cover

ISSN: 1306-8253
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 1994
Yayıncı: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi