ALEVİ VE BEKTAŞİLİKTE TANRI ALGISININ SOSYOLOJİK BOYUTLARI

Alevilik söz konusu olduğunda tek bir algı ve bakış açısından bahsetmek pek mümkün değildir. Zira Alevilik isimlendirmesi dahil teorik ve pratik dini uzanımları yer yer mezhebi unsurlar yer yer farklı dini sembollere atıfla açıklanır. Bu durumun oluşmasında en büyük etken bu dini hareketin yaşadığı tarihsel süreçte karşılaştığı meydan okumalara verdiği zor şartlar altındaki cevaplardır. Zira siyasal, tarihi, kültürel ve dini anlamda ötekileştirmelere maruz kalan bir dış grup olarak dini kimliğin yapısallaşması bu süreçlerden etkilenmiştir. Felsefi olarak üç temel tanrı tasavvurundan bahsedilmektedir. Bu üç temel Tanrı tasavvuru içinde teizm Alevilik bağlamında ele alacağımız teorik çerçeveyi kapsamaktadır. Zira Alevilik İslam içi dini bir yorum olarak teistik karakteristiği net olan bir Tanrı tasavvuruna verili olarak sahiptir. Ancak bu tasavvurun uzanımlarında kimi zaman eserlerde kimi zaman da alanda görüldüğü üzere farklılaşmalar dikkat çekmektedir. Çalışmada salt teolojik veya felsefi bağlamında Alevilikte Tanrı tasavvuru üzerinde durulmayacağı ifade edilmelidir. Ancak çalışma felsefi ve teolojik olarak tanrı tasavvurları tipleştirmesi üzerinden Alevi kültürel kaynakları bağlamında sosyolojik tahliller yapma amacındadır. Bu bağlamda çalışmanın konusu Alevilikte Tanrı tasavvurunun sosyolojik boyutlarını tartışmaktır. Amacı ise Alevilikte Tanrı algısını tarihi ve kültürel kaynaklarıyla değerlendirdikten sonra sosyolojik boyutlarını Vahdet-i vücut ve vahdet-i mevcut sarkacında Tanrı İnsan, İnsan Tanrı ve insanı olgunlaştırıcı Tanrı tipleştirmeleri bağlamında tartışmaktır. Sonuç olarak yer yer anılan kimi tarihi ve antropolojik sebeplerin Vahdet-i Vücut çizgisini Vahdet-i Mevcut gerçeğine dönüştürdüğü anlatı, kabul ve anlayışların Alevi Tanrı algısında sağlam bir yer tuttuğunu ifade etmek lazım.

Sociological Dimensions of the Conception of God in Alevism-Bektashism

When it comes to Alevism, it is not possible to talk about a single perception and point of view. It is because, theoretical and practical religious extensions including the name of Alevism are explained with reference to different religious symbols. The biggest factor in the occurrence of this situation is the responses under difficult conditions this religious movement gave to the challenges it faced during its historical process. As an out-group exposed to political, historical, cultural and religious marginalization, the structuralization of religious identity was affected by these processes. Philosophically, there are three basic conceptions of God. Within these three basic God conceptions, theism covers the theoretical framework that we will consider in the context of Alevism. Alevism, as an Islamic religious interpretation, has given a clear theistic characteristic conception of God. However, as it can be seen in the works and sometimes in the field, in the extension of this conception, the variations draw attention. It should be stated that this study will not focus on the concept of God in Alevism in a purely theological or philosophical context. However, the study aims to make sociological analyzes in the context of cultural sources of Alevism through the philosophical and theological typification of god conception. In this context, the subject of the study is to discuss the sociological dimensions of the conceptions of God in Alevism. Its purpose is after evaluating the conception of God in Alevism with its historical and cultural resources, to discuss its sociological dimensions within the pendulum of wahdat al-wujūd and wahdat al-mawjūd in the context of the typifications of God-Human, Human-God and God who matured human. As a conclusion, it is necessary to state that narratives, acceptances and understandings, which have transformed the line of wahdat al-wujūd into the reality of wahdat al-mawjūd by some historical and anthropological reasons, which are sometimes mentioned, have a firm place in the Alevi conception of God.

___

Aktaş, Ali. (1998). “Dünyadaki ve Türkiye’deki Alevilerin Toplumbilimsel Açıdan Çözümlenmesi”, Köprü Dergisi, Bahar 68, S. 62. Erişim tarihi: 10.07.2021.

https://www.koprudergisi.com/bahar-1998/dunyadaki-ve-turkiyedeki-aleviligin-toplumbilimsel-acidan-cozumlenmesi/ ] Arabacı, Fazlı. (2000). Alevilik ve Sünniliğin Sosyolojik Boyutları. Samsun: Etüt Yayınları.

Arslan, Ahmet. (1995). İlkçağ Felsefe Tarihi, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.

Aytaç, Pakize. (2006). “Malum-ü Meçhul Olan İnsan”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 13 (40), s. 177-197.

Bahadır, İbrahim. (2004). “Alevi-Bektaşî İnancına Göre Kadın”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, X (32), s. 13-28.

Bal, Hüseyin. (2009). “Hacı Bektaş Veli ve Hak Dini Anlayışı”, 800. Yılında Hacı Bektaş Veli Sempozyumu, Nevşehir: 17-18 Ağustos, 2009, s. 169-188.

Birge, J. Kingsley. (1991). Bektaşilik Tarihi. Çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları.

Bozkuş, Metin. (1999). “Sivas ve Çevresinde Yaşayan Alevilerin İnançları”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.

Buyruk. (2018). İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. Haz. Fuat Bozkurt. İstanbul: Salon Yayınları.

Çamuroğlu, Reha. (2005). Değişen Koşullarda Alevilik. İstanbul: Kapı Yayınları. Dedekargınoğlu, Hüseyin. (2010). “Dünkü ve Bugünkü Alevilik”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 56, s. 327-348.

Çamuroğlu, Reha. (2011).“Alevilikteki Tanım ve Terimler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, s. 379-394.

Çamuroğlu, Reha. (2012). Dede Garkın Süreğinde Cem. Ankara: Yurt Kitap-Yayın.

Demir, C. Ahmet ve Şanlı, Yaşar. (2017). “Cem Dergisi’nin Sunumuyla Alevilikte İnançlar”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 10 (1), s. 51-76.

Eröz, Mehmet. (1990). Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Evkuran, Mehmet. (2007). “İslâm Düşünce Geleneğinde Tanrı Tasavvuru”, İslâmî İlimler Dergisi, II,Kur’an Özel Sayısı: 2, s. 45-62.

Eyüboğlu, İsmet Z. (1995). Türk Şiirinde Tanrıya Kafa Tutanlar. İstanbul: Kaynak Yayınları.

Faruki, Süreyya. (2003). Anadolu’da Bektaşilik. Çev. N. Barın. İstanbul: Simurg Yayınları.

Fığlalı, E. Ruhi. (1994). Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, İstanbul: Selçuk Yayınları.

Gökdemir, İbrahim. (2011). “Divriği Yöresinde Yaşayan Alevilerde Dini Hayat ve Yaygın Halk İnançları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.

Gölpınarlı, Abdulbaki. (1963). Alevi-Bektaşi Nefesleri. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Gölpınarlı, Abdulbaki. (1985). 100 Soruda Tasavvuf. İstanbul: Gerçek Yayınları.

Gusdorf, Georges. (2000). İnsan ve Tanrı. Çev. Z. Özcan. İstanbul: Alfa Yayınları.

Güngör, Özcan. (2007). Araftaki Kimlik: Aleviler-Bektaşiler. Ankara: Akasya Yayınları.

Güngör, Özcan. (2014). Aleviliğin Caferilikle İlişkisinin Sosyolojik İçerik Analizi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 71, s. 83-109.

Güzel, Abdurrahman. (2007). “Ahmed Yesevi, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’da Dört Kapı Kırk Makam”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 41, s. 19-159.

Hacı Bektaş Veli. (1996). Kitabu’l-Fevaid, Haz. Baki Öz, İstanbul.

Hacı Bektaş Veli. (2007). Makalat, Haz. A. Yılmaz-M. Akkuş-A. Öztürk. Ankara: TDV Yayınları.

Kaleli, Lütfi. (1996). Binbir Çiçek Mozaiği Alevilik. İstanbul: Can Yayınları.

Keçeli, Şakir ve Yalçın, Aziz. (1996). Alevilik Bektaşilik Açısından Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, Ankara: Ardıç Yayınları.

Keskin, Y. Mustafa. (2004). Değişim Sürecinde Kırsal Kesim Aleviliği. Ankara: İlahiyat Yayınları.

Konevi, Sadreddin. (2002). Vahdet-i Vücud ve Esasları. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık.

Korkmaz, Esat. (2014). Alevi Felsefesi. İstanbul: Pencere Yayınları.

Melikoff, Irene. (1993). Uyur İdik Uyardılar. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınları.

Münci Baba. (1995). Tarikat-ı Aliye-i Bektaşiyye, Haz. Ahmet Gürtaş. Ankara: TDV Yayınları.

Noyan, Bedri. (1998). Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevilik. Ankara: Ardıç Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1999). “Aleviliğin Tarihsel, Sosyal Tabanı ile Teolojisi Arasındaki İlişki Problemine Dair”, Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Aleviler, Bektaşîler, Nusayrîler. İstanbul: Ensar Neşriyat, s. 385-398.

Ocak, Ahmet Yaşar. (2003). Türkler, Türkiye ve İslâm. İstanbul: İletişim Yayınları.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). “Bektâşîlîk”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. V. İstanbul: TDV Yay., s. 373- 379.

Ocak, Ahmet Yaşar. (1996). Türkiye’de Tarihin Saptırılması Sürecinde Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları.

Oytan, M. Tevfik. (1970). Bektaşiliğin İç Yüzü. İstanbul: Demos Yayınları.

Sarıkaya, M. Emin. (2020). Sosyal Çatışma ve Din: Matürîdî Düşüncede İzdüşümlerine Dair Bir İnceleme. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı. 16 (2), s. 356-369.

Sarıkaya, M. Saffet. (2009). “Bektaşi ve Alevilerde Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması İddialarına Dair Bir Değerlendirilme”, Hazret-i Ali -Sempozyum Bildirileri-, 24-25 Ekim 2007, s. 55-73.

Sarıkaya, M. Saffet. (2017). “Alevilik-Bektaşiliğin Tasavvufi Boyutu Üzerine”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 82, s. 9-23.

Taşğın, Ahmet. (2002). “Alevi İnancı: Bir Alan Araştırmasının Sonuçları”. Folklor/ Edebiyat, Alevilik Özel Sayısı-II, VIII (30). s. 53-84.

Tatlılıoğlu, Kasım. (2014). “Alevi/Bektaşi Öğretisinde İnsan-ı Kamil Anlayışı ve Ahlak Gelişimi Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu, Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları.

Teber, Ö. Faruk. (2008). Bektâşî Erkânnâmelerinde Mezhebî Unsurlar. Ankara: Aktif Yayınevi.

Uçar, Ramazan. (2004). “Günümüzde Alevilik-Bektâşîlik Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma (Abdal Musa Tekkesi Örneği)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Uludağ, Süleyman. (2010). “Şathiye”, TDV İslam Ansiklopedisi. c. 38. İstanbul: TDV Yay., s. 370-371.

Üçer, Cenksu. (2010). Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.

Üçer, Cenksu. (2009). “Alevilik; Yapılar, Grupların Temel Özellikleri ve Bazı Mülahazalar”, Dini Araştırmalar, 33, s. 63-88

Ünlüsoy, Kamile. (2015a). Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları (XIII-XVI. yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Ünlüsoy, Kamile. (2015b). “2000 Yılı ve Sonrasında Yapılan Alan Araştırmaları Bağlamında Günümüz Anadolu Aleviliğinin Hz. Ali Tasavvurları”, EKEV Akademi Dergisi, 19 (63), s. 167-194.

Üzüm, İlyas. (1997). Günümüz Aleviliği. İstanbul: İSAM Yayınları.

Üzüm, İlyas. (2007). Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik, TDV Yayınları: İstanbul Yaman, Ali. (2004). Alevilik’te Dedelik ve Ocaklar. İstanbul: Karacaahmet Sultan Kültür ve Tanıtım Derneği Yayınları.

Yaman, Mehmet. (2001). Alevilik İnanç, Edep, Erkan. İstanbul: Garipdede Türbesi Derneği Yayınları.

Yeşilyurt, Temel. (2003). “Alevi-Bektaşiliğin İnanç Boyutu”, İslâmiyât, VI (3), s. 13- 30.

Yıldırım, Ahmet. (2000). Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Yıldız, Harun. (2003). Amasya Yöresi Alevileri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.

Yıldız, Harun. (2010). “Türkiye Aleviliği’nin İnanç ve Ahlakî Değerleri”. Edit: H. İbrahim Bulut, Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü, s. 405-456.

Yılmaz, Ömer. (2019).Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. Ankara: Akçağ Yayınları.

Yılmaz, Ömer. (2005). İbrahim Kurani Hayatı Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları.

Yörükan, Y. Ziya. (2002). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Zelyut, Rıza. (1992). Öz Kaynaklarına Göre Alevilik. İstanbul: Yön Yayıncılık.