XIX. YÜZYIL SEYAHATNAMELERİNDE VE ASKERİ ANLATILARINDA TÜRKMENLERE ATFEDİLEN ATASÖZLERİ

XIX. asrın başlarından itibaren Türkmen topraklarına gelen Batılı ve Rus seyyah- ların seyahatnamelerinde, daha sonraları ise Türkistan’ın işgal edilmesine katılan Rus asker ve subayların askeri anlatılarında Türkmen folkloruyla ilgili çeşitli ma- teryaller yer almaya başlamıştır. Bu eserlerde Türkmen atasözü olarak belirtilen atasözlerine de rastlanmaktadır. Bu makalede XIX. yüzyıl Avrupalı ve Rus seya- hatnamelerinde ve askeri anlatılarında kayıtlı bulunan, şimdiye kadar tespit edilmemiş ve ele alınmamış Türkmen atasözleri değerlendirilmiştir. Çalışmada Avrupalılara ait altı ve Ruslara ait beş eser incelenmiş; bu eserlerde toplamda yirmi sekiz, benzer olanları çıkartıldığında on iki atasözü tespit edilmiştir. Bu ata- sözlerinden yedi tanesi Türkmenlerin olumsuz karakter özellikleri olarak yağma- cı alışkanlıklarını yansıtmakla birlikte, söz konusu yaratmaların beş tanesinin dış kaynaklı olması ihtimali üzerinde durulmuştur. İnceleme sonucunda, kaynaklar- da geçen atasözlerinin Türkmenler arasında bilinmediği ve temel Türkmen atasö- zü kitaplarında bulunmadığı belirlenmiş; Türkmenlerin XIX. yüzyıl tarih bilgile- rinden ve çeşitli araştırmacıların görüşlerinden hareketle söz konusu atasözleri- nin Türkmenlerin o dönemde mücadele halinde bulunduğu komşu halklar olan İran Şahlığındaki Farslar ve Kürtler, Afgan Hanlığındaki Afganlılar, Hive ve Bu- hara Hanlıklarındaki Özbekler, Karakalpaklar ve Tacikler arasında ortaya çıkmış olabileceği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca seyyahların ve askerlerin geçtikleri gü- zergâhlar göz önünde tutulduğunda, bu atasözlerinin söz konusu halklardan öğ- renilmiş ve kaydedilmiş ihtimalinin kuvvetli olduğu kanısına varılmıştır. Tespit edilen atasözlerinin çoğunun özellikle Teke Türkmenlerini anlatmaya yönelik kullanıldığı belirlenmiştir

Proverbs Attributed to Turkmens in the 19th Century Traveler and Military Narratives

and short after that in military reports, of which authors had been to the Turkmen land. Those studies contain Turkmen proverbs as well. This article deals with proverbs which were recorded in the 19th Century European and Russian traveler narratives and military reports. Those proverbs have not yet been studied. Six European and five Russian narratives were examined in this study, and twenty eight proverbs were detected. After eliminating similar ones, twelve proverbs remain. Seven of them emphasize unfavorable characteristics of the Turkmens by reflecting their predatory nature. Possibility five of them are of outsider origin, as questioned in this essay. Our research showed that the proverbs in question are not known by the Turkmens, nor recorded in basic Turkmen proverb books. After scanning sources of the 19th Century Turkmen history and referring to various researchers, we concluded that those proverbs were loaned from the neighboring peoples with which Turkmens were in struggle then, namely the Persians and Kurds as subjects of the Iran state, Afghans of the Afgan state, and Uzbeks, Tajiks and Karakalpaks who lived within the Hive and Bukhara khanates. Travel routes of the concerning authors, who quoted those proverbs, also inspired that they had learned them most probably from those neighboring peoples. Besides, our study indicated that most of the recorded proverbs were from the Teke Turkmens

Keywords:

Keywords: Keywords: Keywords: Turkmen, proverb, traveler narratives military narratives,

PDF

___

AGABEKOV S., Uçebnik Tyurkmenskogo Nareçiya S Prilojeniyem Poslovits i Pogovorok Zakaspiyskoy Oblasti, Tyurkmen Zakaspiyskoy Oblasti K. M. Öedorova, Aşkabat 1904.
ANNABERDİYEV Ahmet, Türkmen Milli Kimliği ve XIX. yüzyılda Türkmenlerin Sosyo- Sosyo- Yapısı, Ekonomik Yapısı İstanbul Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstan- bul 2000.
ARTAMONOV Leonid K., Pokoreniye Turkmen-Tekintsev Russkimi Voyskami Pod Turkmen- 1880- gg., Naçalstvom Generala Skobeleva v 1880-81 gg M. M. Stasyuleviç, Sankt Petersburg 1884.
-----, Pokoreniye Turkmen-Tekintsev Russkimi Voyskami Pod Naçalstvom Generala Turkmen- 1880- gg., Skobeleva v 1880-81 gg. Düzeltilmiş II. Baskı, V. Berezovskiy, Sankt Petersburg 1888.
BERKELİYEV Kakalı, Nakıllar ve Atalar Sözi Türkmenistan Dövlet Neşiryatı, Aşkabat 1961. Sözi,
-----, Türkmen Nakılları ve Atalar Sözi Ilım Neşiryatı, Aşkabat 1983. Sözi,
BURNES Alexander, Travels into Bokhara; Being the Account of a Journey from India to Journey Cabool, Tartary and Persia; Also, Narrative of a Voyage on the Indus, from the Sea to Lahore, with Presents from the King of Great Britain; Performed Under the Orders of the Supreme Government of India, in the Years 1831, 1832, and 1833, Cilt: II, John Murray, Londra 1835.
BURNES Alexander, Travels into Bokhara; Being the Account of a Journey from India to Cabool, Tartary and Persia; Also, Narrative of a Voyage on the Indus, from the Sea to Britain; Lahore, with Presents from the King of Great Britain; Performed Under the Orders of the Supreme Government of India, in the Years 1831, 1832, and 1833, Cilt: III, John Murray, Londra 1835.
ÇARIYEV Mırat, Türkmen Halk Nakılları Türkmenistan Millî Medeniyet Miras Merkezi, Nakılları, Aşkabat 2005.
ÇETİN Firdevs, Batılı Seyyahlara Göre XIX. Asrın Ortalarında Orta Asya’nın Sosyal ve Eko- Batılı Eko- nomik Durumu (Alex Burnes, Eugene Schuyler, Arminius Vambery, Januarius A. MacGahan), MacGahan) Kırıkkale Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 2005.
GARRIYEV Baymuhammet, SAKALİ M. ve OSMANOV K., Türkmen Nakılları Nakılları, Türkmendövletneşir, Aşkabat 1949.
GELDİYEV Gurbandurdı ve ALTIYEV Annamırat, Türkmen Nakılları ve Atalar Sözi, Ata- türk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara 2002.
GELDİYEV Gurbandurdı, Türkmen Nakılları ve Atalar Sözi, Ilım Neşiryatı, Aşkabat 2004. Sözi
GÖKÇE Mustafa, “Seyyahlara Göre 19. Yüzyıl Türkmenistan’ında Kadın”, Uluslararası Sos- Sos- yal Araştırmalar Dergisi, 1/4 (2008), s. 230-241.
GRODEKOV Nikolay İ., Voyna v Turkmenii; Pohod Skobeleva v 1880-1881 gg, Cilt: I, V. S. 1880- Balaşev, Sankt Petersburg 1883.
HACIOSMANOĞLU Elif, Rusya’nın Orta Asya Hanlıklarını İşgalinin Son Safhası (1864- (1864- 1884), 1884) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Te- zi, İstanbul 2006.
HAYİT Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi Türk Tarih Kurumu Milli Tarihi, Yayınları, Ankara 1995.
KARADAĞ Gülây, Avrupalı Gezginlerin Seyahatnamelerine Göre 19. Yüzyılda Batı Türkis- Türkis- , Hanlıkları, tan Hanlıkları Afyon Kocatepe Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar 2006.
KOVALSKAYA S. İ., “Formirovaniye Obraza Turkmena v Russkoy i Turkmenskoy Literature Pervoy Polovinı XIX. Veka”, Nauçnıye Trudı İnstituta Biznesa i Politiki Politiki, S:8 (Moskova, 2011), s. 80 – 89.
KUROPATKİN Aleksey N., Zavoyevaniye Turkmenii (Pohod v Ahal-Teke v 1880-1881 g): S Ahal- 1880- g., Oçerkom Voyennıh Deystviy v Sredney Azii s 1839 po 1876 g V. Berezovskiy, Sankt Petersburg 1899.
MARKOV Yevgeniy L., Rossiya v Sredney Azii: Oçerki Puteşestviya po Zakawkazyu, Oblastyam, Turkmenii, Buhare, Samarkandskoy, Taşkentskoy i Ferganskoy Oblastyam, Kaspiyskomu Moryu i Volge, Cilt: I, M. M. Stasyuleviç, Sankt Petersburg 1901.
ÖZDEMİR Emin, “Rus İşgalinden Önceki Dönemde Türkistan’a Gelen Batılı Seyyahlar ve Türkistan Tarihine Kaynak Olarak Seyahatnameleri”, History Studies, 2/2 (2010), s. 113-126.
SARAY Mehmet, Türkmen Tarihi Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi, İstanbul 1993. Tarihi,
SCHUYLER Eugene, Turkistan Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khonad, Bukhara, and Kuldja, Cilt: I, Scribner, Armstrong & Co, New York 1877.
VAMBERY Arminius, Puteşestviye Po Sredney Azii (Opisaniye Poyezdki iz Tegerana Çerez Puteşestviye Turkmenskuyu Step Po Vostoçnomu Beregu Kaspiyskogo Morya v Hivu, Buharu i Samarkand, Soverşyonnoy v 1863 Godu, Sankt Petersburg 1865.
-----, The Comming Struggle for India; Being an Account of The Encroachments of Russia in The England, Central Asia, and of The Difficulties Sure to Arise Therefrom to England, Cassel & Company, Londra, Paris, New York, Melbourne 1885.
WOLFF Joseph, Researches and Missionary Labours Among the Jews, Mohammedans, and Other Sects: During His Travels Between the Years 1831 and 1834, from Malta to Egypt, Constantinople, Armenia, Persia, Khorossaun, Toorkestaun, Bokhara, Balkh, Cabool in Affghanistaun, the Himmalayah Mountains, Cashmeer, Hindoostaun, the Yemen, Coast of Abyssinia, and Yemen James Nisbet & Co., Londra 1835.
-----, Narrative of a Mission to Bokhara, in The Years 1843 – 1845, to Ascertain The Fate of Conolly, Colonel Stoddart and Captain Conolly Cilt: I, John W. Parker, Londra 1845.
-----, Travels and Adventures, Cilt: I, Saunders, Otley, and Co., Londra 1860.