XALQ EPİK YARADICILIĞINDA TƏKRARLAR

Təhkiyyəşünaslıq, narrotologiya müasir ədəbiyyat nəzəriyyələrinin əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir. Təhkiyyə, onun elementləri, strukturu, inkişaf dinamikasının tədqiqi və tətbiqi yolu ilə mətnin bir çox spesifik xüsusiyyətlərini araşdırıb müəyyənləşdirmək, onun dərin qatlarına enmək mümkün olur. Nəzəriyyəçilər tərəfindən yazılı ədəbiyyatda təhkiyyənin öyrənilmə mexanizminin əsasən müəyyənləşdirilməsinə baxmayaraq xalq ədəbiyyat mətnlərinin tədqiqində bu nəzəriyyənin inkişafına ehtiyac var. Xalq epik yaradıcılığı özünəməxsus təhkiyyə xüsusiyyətlərinə malikdir. Türk, eləcə də ural-altay xalqlarının mifoloji mətnlərində, əfsanə, nağıl və eposlarda, ümumiyyətlə epik mətndə təkrarlar həm forma, həm də məzmunla bağlı funksiya yerinə yetirən mühüm elementlərdir. Onlar epik yaradıcılıq əsərlərini, söyləyicilik mədəniyyətini səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlər sırasına daxildir. İlk baxışda formal təsir bağışlayan təkrarlar epik yaddaşla bağlıdır və başlanğıcını qədim ayinlərdən alır. Bu qədim ayin üsulu ilə dastançılar dinləyicilərin diqqətini cəlb edir, onları təsirdə saxlayırdılar. Məqalədə təkrarların yaranmasının əsas istiamətləri haqda məlumat verilir. Həmin xüsusiyyətin aqlyutinativ dillərin genetik əlamətləri ilə bağlı olması əlaqələndirilib izah olunur. Məsələni əsalandırmaq üçün “Qeser”, “Dədə Qorqud”, “Maaday-Qara” və s. dastanlardan mümunələr gətirilir. Monqol, türk söyləyicilik sənətində mühüm yer tutan “seqdaralqa”, “turelqe” ifaçılıq xüsusiyyətinin əhəmiyyəti və ənənəviliyi araşdırılır.

HALK EPİK (DESTANSI) YARATICILIĞINDA TEKRARLAR

Tahkiye bilim, (anlatım bilimi), narrotoloji çağdaş edebiyat nazariyelerinin esas yönlerinden birini oluşturmaktadır. Tahkiye, onun unsurları, yapısı, gelişim dinamiğinin incelenmesi ve uygulanması yoluyla metnin bir çok belirgin özelliklerini araştırıp belirlemek, onun derin katlarına inmek mümkündür. Teorisyenler tarafından yazılı edebiyatta tahkiyenin öğrenilme mekanizminin genel olarak belirlenmesine rağmen halk edebiyat metinlerinin araştırılmasında bu nazariyenin gelişimine ihtiyaç vardır. Halk epik yaratıcılığı kendine has tahkiye özelliklerine sahiptir. Türk, aynı zamanda Ural Altay halklarının mitoloji metinlerinde, efsane, masal ve eposlarda, genellikle epik metinde tekrarlar hem yapı, hem de içerikle ilgili işlev gerçekleştiren önemli unsurdur. Onlar epik yaradıcılık eserlerini, söyleyicilik kültürünü karakterize eden esas özellikler sırasındadır. İlk bakışta resmî izlenim uyandıran tekrarlar epik hafızayla ilgilidir ve başlangıcını eski ayinlerden almaktadır. İnançların ayrılmaz bir parçası olan ayinlerin icrası zamanı tekrarlardan sihir formülü gibi hem kitleyi etki altında tutmak, hem de dua metninin hafızada kalması amacıyla kullanılırdı. Mag, kahin, şaman ayinin uygulanmasında özel anlam taşıyan kelimeleri, tümceleri, metinleri katılımcılarla birlikte defalarca tekrarlayarak kendisini heyacanlandırmakla beraber (ekstaza düşürmek), hem de onları büyüleyerek itaat altına salmaktaydı. İfa zamanı daha çok kelimelerin, düşüncenin uyumuna, cezbeli ruhta söylenmesine, aynı zamanda gerçekleşen hareketlerle uygunlaştırılmasına çalışılmaktaydı (zikirlerde olduğu gibi). Aynı tarz, ruh hâlinin köklü özelliği gibi şamancılıkta çağdaş devredek korunmuştur.

___

Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi (2004). “Şifahi xalq ədəbiyyatı”. Altı cilddə, I cild. Bakı: Elm.

Cəmşidov, Ş. (1999). Kitabi - Dədə Qorqud. Bakı: Elm.

Əliyev, O. (2001). Azərbaycan Nağıllarının Poetikası. Bakı: Səda.

Qatsak, V. (1989) Ustnaya Epiçeskaya Traditsiya vo Vremeni. Moskva: Nauka.

Qeroiçeskiy epos o Qesere (1989). İrkutsk: İzdat. Qos. Universiteta.

Qumilyov, L. (1993). Qədim Türklər. Bakı: Gənclik.

Lipets, R. (1984). Obrazı Batıra i Ego Konya v Tyurko-Monqolskom Epose. Moskva: Nauka.

Neklyudov, S. (1982). Monqolskiye Skazaniya o Qesere. Novıye zapisı. Moskva: Nauka.

Puxov, İ.V. (1973). “Maaday-Qara”. Altayskiy Narodnıy Geroiçeskiy Epos. Moskva: Nauka.

Rayxl, K. (2008). Tyurkskiy Epos: Traditsii, formı, poetiçeskaya struktura. Moskva: İzdatelstvo “Vostoçnaya literatura”.

Rinçinov, G.B. (2006). Janrovaya Spesifika Uligerov Hori-Buryat. (Dissertatsiya Kandidata Filologiçeskih Nauk), İnstitut Mongolovedeniya, Buddologii i Tibetologii SO RAN, Ulan-Ude. https://www.dissercat.com/content/zhanrovaya-spetsifika-uligerov-khori-buryat/ sitesinden erişildi.

İstoriya drevnego Mira. (1989). I tom. Моskva: Nauka.