KAZAK KİRİL ALFABESİNİN ŞEKİLLENMESİNDE AHMET BAYTURSINULI’NIN ETKİSİ
Kazaklar eski ve yeni imlayla Arap alfabesini, Latin alfabesini, Ibıray
Altınsarin’in ilk kez denediği Rus Kiril alfabesini ve 1940 yılında kabul
edilen Kiril alfabesini kullanmışlardır. Altınsarin tarafından kullanılan
ilk Kiril alfabesindeki düzenleme, 1912 yılında Baytursınulı tarafından
düzenlenen Kazak Arap alfabesine de ilham kaynağı olmuştur. Baytursınulı’nın
Arap alfabesi üzerinde yaptığı düzenleme, 1930 yılında kabul
edilen Kazak Latin alfabesi ve 1940 yılında kabul edilip günümüze kadar
kullanılagelen Kazak Kiril alfabesine de kaynaklık etmiştir. Baytursınulı,
sadece alfabeyi düzenlemekle kalmamış aynı zamanda Kazakçanın
ilk imlası hakkında da ciddi çalışmalar yapmıştır. Baytursınulı bugünkü
Kazakça dil bilgisinin de mimarı sayılır. Okullarda öğretmenlik yapan,
üniversitelerde ders veren Baytursınulı’nın Latin ve Kiril temelli alfabelerin
şekillenmesindeki etkisinde bu faaliyetleri de etkili olmuştur. Altınsarin,
Kiril alfabesi ile ilk eserleri verirken harflerin kullanımında Arap
kökenli alfabenin yazımını dikkate almış, o dönemde kullanılan Rus Kiril
alfabesinin imkânları çerçevesinde yazmaya çalışmıştır. Bu kullanımda
Kazakçadaki c sesini karşılamak üzere Rus alfabesinde c sesi olmadığı
için j harfinin kullanarak Kazakçada kullanılan j sesinin girmesini sağlamış,
Kiril alfabesinde “yuvarlak ünlüleri” karşılayan ayrı harfler olmasına rağmen yazımda yuvarlak ünlüleri yazarken Arap alfabesindeki yuvarlak
ünlülerin tek bir işaretle kullanılmasını dikkate alarak bu durumu taklit
etmeye çalışmış, sadece Türkçenin tarihî dönemlerinde kullanılan çift
dudak v’sini hem w hem de uzun u şeklinde (у) kullanılmak üzere Kazakçaya
yerleştirmiştir. Aynı durum ı/i, ıy/iy (и) için de geçerlidir. Altınsarin’in
ilk denemesini yaptığı bu kullanım, Baytursınulı’nın hazırladığı
imla kuralları ve yeni alfabe ile son şeklini almış ve bugünkü alfabeye
de kaynaklık etmiştir. Alfabedeki Rusçaya mahsus harfler ve kullanımlar
çıkartılırsa bu daha iyi görülecektir.
___
- Alibekiroğlu, S. (2021). Kazak Âlimi Ahmet Baytursunoğlu’nun hayatı ve eserleri. Paradigma Akademi.
- Altınsarin, I. (1879). Kirgizskaya hrestomatiya. Evfimovskago Mirovitskago.
- Altınsarin, I. (1899). Mektubat. M. Çirkovoy Yayınevi.
- Ayan, E. (2015). Modern Kazak edebiyatının öncüsü Ibıray Altınsarin. Bilge Kültür Yayınevi.
- Baydılla Ulı, A. (1927). Elipbe aytısı. Otpeçatano Tipografya.
- Baytursın Ulı A. (1927). Til kural dıbıs cüyesi men türleri 1. Til tanıtkış kitab. Kazağıstan Memlekettik Basbası.
- Baytursınov, A. (1920). Til kural 1. cıldık. Lito Tipografiya “Ümid”.
- Baytursınulı, A. (1912a). Cazu Tertibi. Aykap, 4, 84-86.
- Baytursınulı, A. (1912b). Cazu Tertibi. Aykap, 5, 104-107.
- Baytursınulı, A. (2013). Baytursınulı akımettiñ Arab elip-biyin jaktağan bayandaması. Enes Garifolla (Ed.),Kazak til biliminin meseleleri içinde (s. 552-566).
- Baytursınulı, A. (2013). Jazuv tertibi. E. Ğarifolla (Ed.), Kazak til biliminin meseleleri içinde (s. 537-543). Abzal-Ay.
- Baytursınulı, A. (2013). Türikşiler kurultayı. E. Ğarifolla (Ed.), Kazak til biliminin meseleleri içinde (s. 567-575). Abzal-Ay.
- Biray, N. (2011). Ahmet Baytursınulı şiirleri üzerine dil ve üslup incelemesi. Bilgeoğuz.
- Joldabay Ulı, M-Şonan Ulı, T. (1929). Jaña arna alğaskı jıldık is kuralı. Kazizdat.
- Kazağıstan Ortalık Atkaruv Kamiteti (1929). Kazak jaña emlesi. Kazizdat.
- Kazak Jaña Alıbbe Kındık Kamiteti (1928). Kuvrsterge jolbasşı. (baskargan
Baidılda ulı). Gostipografya.
- Qazaq SSR Qalq Komissarlar Sovetiniñ Janındağı Jaña Alfavit Komiteti (1940).
Proyekt Qazaq tiliniñ orıs grafikasına negizdelgen jaña alfaviti men orfografiyası.
Memleket Baspası.
- Şirin User, H. (2006). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri. Akçağ.
- Şonano, T. (1929). Savattan (okuma-yazma). Kazizdat.
- Tamir, F. (1998). Kazak Türkleri edebiyatı. Türk Dünyası El Kitabı Dördüncü
Cilt Edebiyat (Türkiye Dışı Türk Edebiyatları). Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları, 423-449.
- Törekulov, N. (1924). Jaña elib-bi nege kerek?. Ya Tipografiya.