KAZAK DİLİNDEKİ DEYİMLERİN KULLANIM ÖZELLİKLERİ

Dilimizin kelime hazinesinde sadece birer sözcükle değil, birkaç sözün bir araya gelmesiyle yapılan birleşik sözcüklere de rastlanır. Örneğin (direkt çeviri): ala ağız (kavga etmek), taya işaret basılmışçasına (çok belli, anlaşılmaması zor), saçı dik durmak (kalbi yerinden fırlamak), koyun ağzından ot almaz (karıncayı bile incitmez), koyun üzerinde tarlakuşunun yumurta bırakması (barış zamanında yaşamak). Kazak dilinde bunun gibi birleşik sözcükler fazlasıyla vardır. Bunlar deyimler veya kalılplaşmış sözler olarak adlandırılır. Kalıplaşmış söz en az iki sözden oluşup bütün bir anlamı içeren birleşik sözcüklerdir. Deyimler kullanım alanına göre üç yönden dikkate alınmaktadır: 1) Eski deyimler 2) Pasif deyimler 3) Dilimizde etkin bir şekile kullanılan aktif deyimler. Eski kalıplaşmış sözler dediğimiz şimdiki zamanda kullanılmayan, anlamını ancak sözlükten anlayabildiğimiz, genellikle kurgusal edebiyat dilinde, onun içinde tarihî eserlerde kullanılan kalıplaşmış sözlerdir. Eski deyimler arkaizmler (kullanımdan düşmüş deyimler) ve tarihî deyimler olarak ikiye bölünür. Arkaizm deyimler gelenek ve toplumsal bilinç ile ilgili deyimler, âdetlerle ilgili deyimler, din anlayışıyla ilgili deyimler, ev yaşantısyla ilgili deyimler, insanla ilgili deyimler, ruh hâli ve keyifle ilgili deyimler olarak gruplara ayrılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Kalıplaşmış sözler, eski deyimler, arkaizm deyimler, tarihî deyimler, pasif deyimler, ölçüm birimleriyle ilgili deyimler

Features of Phraseology in the Kazakh Language

There are not only simple words, but also complex units by structure in the treasury of the Kazakh language. They are: ala auyz, tаigа tanbа basqandai, to be shashy tik turu, qoi auzynan shop almas, qoi ustinde bostorgai zhumyrtqalagan e.t. There are many such words in the Kazakh language. They are called phraseological units or stable combination of words. Phraseology consists of at least two words that denotes something unified in meaning. Phraseological units in terms of prevalence are considered in three aspects: 1) archaic phraseology; 2) passive phraseology; 3) active phraseology which is regarded as the most basic, productive in the language. Archaic stable units are called stable combinations that are not currently used, the meaning of which can be determined using a dictionary, mainly used in the language of art literature, including historical works. Archaic phraseological units are divided into archaisms and historical phraseological units. Stable combinations of related archaisms are divided into the following phraseological units concerning customs and traditions, religious concepts, everyday, person, mood. Historical stable units according to the meaning of the phraseology are grouped into phraseology related to historical epochs, phraseology related to the military ranks and types of weapons phraseology related to Soviet rule’s management.

Keywords:

Stable units, archaic phraseological units, phraseological units, archaisms, historical phraseological units, passive phraseological units,

PDF

___

ƏБІЛҚАСЫМОВ, Бабаш (1983), Əбілғазының «Шежіре-и-түркі» атты шығармасындағы тұрақты тіркестер // Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым. – 82-97-б.
БОЛҒАНБАЙҰЛЫ, Əсет; ҚАЛИҰЛЫ, Ғұбайдолла (1997), Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат. – 256 б.
БОРАНБАЕВА, Гүлнұр (1994), ХV-ХVІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол. ғыл. канд. дисс. –Алматы. – 169 б.
ЖҰБАНОВ, Еcет (1978), Эпос тілінің өрнектері. – Алматы: Ғылым, – 184 б. Қазіргі қазақ тілі (1954). – Алматы: Ғылым. – 564 б.
СЫЗДЫҚ, Рабиға (1997). Сөз құдіреті. – Алматы: Санат. – 224 б.