Hakas Destanlarında Evlilik Kurumu ve Buna Bağlı Bazı Pratikler (Some Practices Due to Marital Institution of Khakassian Epics)
İnsanoğlunun oluşturduğu toplumsal hayatta önemli bir yeri olan geçiş dönemleri başlıca üç grupta ele alınabilir. Bunlar; doğum, evlenme ve ölümdür. Her biri kendi içinde birçok alt başlıkta değerlendirilebilecek kadar zengin bir içeriğe sahiptir. Evlenme ya da evlilik kurumu merkezinde evlilik eğlencesini barındıran bu geçiş dönemlerinden biridir. Evlilik öncesi, sırası ve sonrasında birçok inanma ve uygulama gelenekten moderniteye uzanan süreçte zengin ve renkli bir şekilde devam etmektedir. Evliliğe ait olan unsurların bir kısmı muhtelif sebeplerle artık unutulmuştur. Büyük bir bölümü ise türlü değişikliklerle mevcudiyetini korumaktadır. Evlilik kurumunun yansımaları halk edebiyatı ürünlerinde takip edilmektedir. Bilhassa tahkiyeye dayalı halk hikâyesi, destan, efsane ve masal gibi türlerde kahramanlara ait evlilik inanma, tören ve bunlarla ilişkili pratikler önemli bir yer tutmaktadır. Zengin bir külliyata sahip Türk dünyası destan geleneği bu kurumun canlı örneklerinin görüldüğü bir sahadır. Çok sayıda örneği bulunan Hakas destan geleneğinde alıptığ nımah adını alan Hakas destanları arkaik özelliklerin çokça görüldüğü kahramanlık destanlarıdır. Üzerinde gerek metin neşri gerekse de bunların incelemelerine yönelik birçok çalışma yapılıp durmaktadır. Biz bu çalışma dâhilinde sosyal bir kurum olan evlilik kurumu hakkında bilgiler verdikten sonra bazı Türk destanlarındaki evlilik âdet ve uygulamalarına değineceğiz. Akabinde Hakasların sosyal hayatındaki ve destanlarındaki Hakas destan alplarına özgü evlilik değerleri üzerinde duracak, kız isteme, beşik kertme, kalın (çeyiz) ve evlilik eğlencesi konularının üzerinde duracağız
Anahtar Kelimeler:
Evlilik, evlilik inanma ve pratikleri, evlilik toyu, Hakaslar, Hakas folkloru, Hakas destanları (alıptığ nımah)
-
The passing periods which are very important in social life of human beings can be dealt in main three groups. All can be deal in many titles and they have rich content and meanings. Marriage or marital institution is one of the passing periods which reserve feast in the center of itself. Many beliefs and practices goes on with rich and colourful content from tradition to modernity before wedding, during wedding and the after wedding. Some parts of that fact were forgotten because of several causes.In case many parts live at the present time. We can follow effects of marital tradition from folk litarature works.Especially marital beliefs and practices have a place in folk narrative, epic,legend and fairy tale which are known based on narration in folk narrative. Epic tradition for Turkic World which have a rich corpus, is very grateful field. In these epics, which named as aliptig nimag and have a numerous samples, are seen in a large number of archaism. About aliptig nimags have been numerous researched on analyze and text publications. In that paper after we study on marital institution which is social structure, and marital practices and customs first of all. The second, we insist marital value of Khakassian society and epics under titles of affinity, marital promise from time of childhood, dowry and marital feasts
Keywords:
Marriage, marital beliefs and practices, marriage ceremony, Khakassians, Khakassian folklore, Khakassian epics (alıptıg nımah),
___
- AÇA, Mehmet (2000), “Köne Epos (Arkaik Destan) Kavramı ve Türk Halk Hikâyelerindeki Âşıklara Mahsus Evlilik Konusunun Kaynaklarından Alplara Mahsus Evlilik”, Millî Folklor, S 47, s. 11-21.
- AKGÜNDÜZ, Ahmet (1992), “Başlık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 5, s. 131-133.
- AKTAŞ, Erhan (2011), Hakas Destanları 3: Han Orba, Ankara, TDK Yay.
- ARIKOĞLU, Ekrem (2007), Hakas Destanları I, Ankara, TDK Yay.
- AYNAKULOVA, Gülnisa (2006), “Kırgızlarda Evlilik ve Evlenme Törenleri”, Millî Folk- lor, S 72, s. 95-106.
- BALAMAN, Ali Rıza (1982); Te~Ve Köyü Genel Etnografyası, İzmir, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimleri Fakültesi Yay.
- BALAMAN, Ali Rıza (1983), Gelenekler Töre ve Törenler, İzmir, Betim Yay. Halk Bilimi (Folklor) Dizisi 1.
- BAYAT, Fuzuli (2006), Oğuz Destan Dünyası: Oğuz Destan Dünyası, İstanbul, Ötüken Yay.
- BAYRAM, Bülent (2010), Çuvaş Türklerinin Kahramanlık Anlatmaları (Alplar), Ankara, TKAE Yay.
- BAYRAM, Bülent (2012), Şuyın Hivetiri’nin Ulıp Destanı (Çuvaş Kalevalası Üzerine Bir İnceleme), Ankara, TKAE Yay.
- BEKKİ, Salahaddin (2009), Uzak Türk İllerinde Destanlaşan Evlilikler Altay, Tuva, Hakas ve Şor Destanlarında Alplara Mahsus Evlilik, Ankara, Öncü Kitap.
- BİLECİK, Fahrünnisa (1995), “Orta Asya Destanlarında Bir Evlilik Türü”, Bozkırdan Ba- ğımsızlığa Manas (yay. haz. Prof. Dr. Emine Gürsoy-Naskali), s. 234-240, Ankara, TDK Yay.
- BORATAV, Pertev Naili (1984), 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul, Gerçek Yayınevi.
- BUTANAYEV, V. Ya. (1998), Etniçeskaya Kul’tura Hakasov, Abakan, N. F. Katanov Dev- let Üniversitesi Yay.
- BUTANAYEV, V. Ya.–Vernik, A. A.–Ulturgaşev, A. A. (1999), Narodnie Prazdniki Ha- kasii, Abakan.
- CİN, Halil (1974), İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay.
- ÇUDOYAKOV, A. İ. (2007), Şor Destanı İncelemeleri (çev. Caşteğin Turgunbayer), An- kara, TDK Yay.
- DAVLETOV, Timur B. (2006), Huban Arığ Hakas Türklerinin Kadın Yiğitlik Destanı, An- kara, TÜRKSOY Yay.
- DAVLETOV, Timur B. (2008), Han Mirgen Hakas Türklerinin Alplık Destanı, Ankara, TÜRKSOY Yay.
- DİLEK, İbrahim (2010), “Sibirya Türk Destanlarında Kahramanın Yeraltı ve Gökyüzü Dünyalarıyla İlişkileri Üzerine Bazı Tespitler”, Millî Folklor, S 85, s. 46-56.
- DUYMAZ, Ali (2005), “Oğuz Kağan Destanı’ndan Dede Korkut’a Toy Geleneğinin Sim- gesel Anlamı ve Türk Paylaşım Modeli”, Karadeniz Araştırmaları, S 5, Bahar, s. 37- 60.
- ED-DÎB, Abdülazim (1993), “Çeyiz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 8, s. 296-297, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- ERGUN, Metin (1997), Altay Türklerinin Kahramanlık Destanı Alıp Manaş, Konya, Cem- re Yay.
- ERGUN, Metin-İBRAHİMOV, Gaynislam (2000), Başkurt Halk Destanları, Ankara, TÜRKSOY Yay.
- ERGUN, Metin (2006), Şor Kahramanlık Destanları, Ankara, Akçağ Yay.
- ERGUN, Metin (2013), Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh, Ankara, TDK Yay.
- ERGUN, Metin–AÇA, Mehmet (2005), Tıva Kahramanlık Destanları-II, Ankara, Akçağ Yay.
- ERGUN, Pervin (2010), Hakas Destancılık Geleneği ve Ay Huucın, Konya, Kömen Yay.
- HATTO, Arthur T. (1995), “Manas’ın Evliliği, Ölümü ve Tekrar Hayata Dönüşü”, Manas Destanı Üzerinde İncelemeler (Çeviriler-I), (yay. haz. Prof. Dr. Fikret Türkmen), s. 5-36, Ankara, TDK Yay.
- HAVİLAND, A. William (2002), Kültürel Antropoloji (çev. Hüsamettin İnaç-Seda Çiftçi), İstanbul, Kaknüs Yay.
- ILGIN, Ali (2008), Hakas Destanları 2: Kara Kuzgun, Ankara, TDK Yay.
- İNAN, Abdülkadir (1998), Makaleler ve İncelemeler I, Ankara, TTK Yay.
- JİRMUNSKİY, V. M. (2011), Türk Kahramanlık Destanları I.-II. Bölüm (çev. Doç. Dr. Mehmet İsmail-Yrd. Doç. Dr. Hülya Arslan-Erol), Ankara, TDK Yay.
- KIDIRBAYEVA, Burul–MURATOY, Abdikerim (1998), “Alplara Mahsus Evlilik” (akt. Mehmet Aça), Millî Folklor, S 37, s.78-85.
- KARA DÜZGÜN, Ülkü (2014), Türk Destan Kahramanı ve Başkurt Destanlarının Tipo- lojisi, Konya, Kömen Yay.
- KİLLİ YILMAZ, Gülsüm (2013), Hakas Destanları 4, Ankara, TDK Yay.
- MAYTAKOVA, Alevtina (2002), Alıp Sarığ Plat Hıs Alıptığ Nımah, Abakan Hakas Çiri Gazetesi 84 (7 Haziran 2002), 85 (8 Haziran 2002), 91 (20 Haziran 2002), 95 (27 Haziran 2002), 97 (29 Haziran 2002), 100 (5 Temmuz 2002) nolu sayılar.
- ÖGEL, Bahaeddin (1971), Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul, Millî Eğitim Ba- sımevi.
- ÖRNEK, Sedat Veyis (1977), Türk Halk Bilimi, Ankara, Türk İş Bankası Yay.
- ÖZKAN, Fatma (1997), Altın Arığ Destanı, Ankara, Bilig Yay.
- ÖZKAN, Fatma (2002), “Sibirya Türklerinde Geçiş Törenleri”, Uluslar arası Türk Dün- yası Halk Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, (ed. Yrd. Doç. Dr. İsmet Çetin-Yrd. Doç. Dr.
- AyşeYücel), Ankara, T. C. Kültür Bak. Yay.
- PAL’MBAH, A. A. (haz.) (1955), Tuvinsko-Russkiy Slovar’, Moskva Gosudarstvennoe İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsional’nıh Slovarey.
- REICHL, Karl (2002), Türk Boylarının Destanları (Gelenekler, Şekiller, Şiir Yapısı) (çev. Doç. Dr. Metin Ekici) Ankara, TDK Yay.
- SAĞOL, Gülden (1995), “Manas Destanında Evlilik Gelenekleri”, Bozkırdan Bağımsızlı- ğa Manas (yay. haz. Prof. Dr. Emine Gürsoy-Naskali), s. 224-233, Ankara, TDK Yay.
- SAĞOL, Gülden (2002), “Destanlarda Evlilik”, Yeni Türkiye Türkoloji ve Türk Tarihi
- Araştırmaları Özel Sayısı III, S 45 Mayıs-Haziran, s. 264-288.
- SAĞOL, Gülden (2004), “Destan Kahramanlarının Evlenmek İçin Gösterdikleri Hüner- ler”, Günay Kut Armağanı III (edt. Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin), s. 301-310, İs- tanbul.
- SAĞOL YÜKSEKKAYA, Gülden (2004), “Kalın ve Çeyiz”, Hediye Kitabı (ed. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç), s. 396-406, İstanbul, Kitabevi Yay.
- SUBRAKOVA, O. V. (1993), Ay Mĭçĭkneň Kün Mĭçĭk Alıptığ Nımahtar, Abakan: Hakass- koe Knijnoe İzdotelstvo.
- ŞAHİN, Halil İbrahim (2010), Türkmen Destanları ve Destancılık Geleneği, Konya, Kö- men Yay.
- ŞAHİN, Halil İbrahim (2012), “Türk Destanlarında Aile Algısı Üzerine Bir Değerlendir- me”, Karadeniz Araştırmaları, S 33, s.117-138.
- TAÇEYEVA, T. G. (1958), Altın Arıg Alıptıg Nımahtar, Abakan, Hakasiyadağı Kniga İz- datel’stvozı.
- TAÇEYEVA, T. G. (1974), Kök Han Alıptığ Nımah, Abakan, Hızılçar Kniga İzdatel’stvo- zının Hakasiyadağı Pöligi.
- TEZCAN, Semih (2001), Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar, İstanbul, YKY.
- TEZCAN, Semih-BOESCHOTEN, Hendrik (2006), Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul, YKY Kâzım Taşkent Klasik Yapıtlar Dizisi.
- THOMPSON, Stith (1955), Motif Index of Folk-Literature, Vol. I, Bloomington, Indiana Uni. Press.
- USER ŞİRİN, Hatice (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya, Kömen Yay.
- YEGOROV, N. İ. (2013), “Çuvaşlarda Salamalik Manzumesi”, Bengü Bitig Dursun Yıldı- rım Armağanı (edt. Bülent Gül-Ferruh Ağca-FarukGökçe), s. 601-616, Ankara, Öncü Kitap.
- ZARİPOVA ÇETİN, Çulpan (2007), “Tatar Halk Destanı İdegey’de Geçiş Dönemleri”, Karadeniz Araştırmaları, S 15, Güz, s. 125-147.
- ISSN: 1301-0077
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1996
- Yayıncı: Türk Dil Kurumu