HAYBER GEÇİDİ’NİN TARİHİ COĞRAFYASI ÜZERİNE BAZI NOTLAR

Türkistan ve Hint Alt Kıtası’nı birbirine bağlayan ve Sefid Kûh (Sepin Gar) sıradağlarında yer alan Hayber Geçidi; askeri, ticari ve kültürel açılardan stratejik bir öneme sahiptir. Türk tarihi açısından da ayrı bir ehemmiyete sahip olan Hayber Geçidi, XIX. yüzyılda İngiliz Hindistanı ile Afganlar arasında sınır olmuş ve bu sebeple İngilizler, bölgeye dair yaptığı araştırmalarda zengin bilgiler vermişlerdir. Bu çalışmada Türkistan’ın güneye açılan boğazlarından biri olan Hayber Geçidi’nin kısa tarihi, içinde Sefid Kûh’un da bulunduğu fiziki coğrafyası ve önemli yerleri, tarihi coğrafya metoduyla verilmeye çalışılmıştır.

___

  • AKA, İsmail: Timur ve Devleti, TTK Yayınları, Ankara 2000.
  • ALI, Ihsan, vd.: New Exploration In The Chitral Valley, Pakistan: An Extension Of The Gandharan Grave Culture. Antiquity, 76 (293), 2002.
  • “Ali Masjid, Khyber Agency”, https://muslimmosques1.wordpress.com/2014/09/21/ali-masjid-khyber-agency/, (15.07.2020).
  • ALLEN, Isaac Nicholson: Diary Of A March Through Sinde And Afghanistan, J. Harchard And Son, London 1843.
  • ANJUM, Muhammed Naveed: “Rock Aggregate Potential of the Limestone Units in the Khyber Formation, Khyber Ranges, Pakistan”, International Journal of Economic and Environmental Geology 9.4 (2018).
  • ARAT, Reşit Rahmeti: Babürnâme: Babür’ün Hâtıratı, C. II-III, Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul 1970.
  • ATKİNSON, James: The Expedition Into Afghanistan 1839-1840, Wm. H. Allen&Co., London 1842.
  • BARR, William: Journal Of a MarchFrom Delhi To Peshâwur and from Thence To Câbul, James Madden&Co., London 1844.
  • BARTHOLD, Vasilij Vladimiroviç: Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Kronik Kitap, İstanbul 2019.
  • BAYUR, Yusuf Hikmet: Hindistan Tarihi, C. II-III, TTK Yayınları, Ankara 1987.
  • BIYIKTAY, Halis: Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu, TTK Basımevi, Ankara 1991.
  • BOSWORTH, Clifford Edmund: The Ghaznavids: Their Empire In Afghanistan And Eastern Iran 994-1040. Munshiram Monoharlal Publishers, New Delhi 1992. : The Later Ghaznavids, Edinburg University Press, New York 1977.
  • BURKE, John: “Landi Kotal”, https://www.wdl.org/en/item/11475/, (12.07.2020). CAMPBELL, John: The Afghan Frontier, Edward Stanford, London 1879.
  • CHAVANNES, Edouard: Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri, çev. Mustafa Koç, Selenge Yayınları, İstanbul 2007.
  • CHO, Yong-Seong: Wu-Ko’ng Seyahatnamesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1993.
  • CLAVİJO, Ruy Gonzales de: Anadolu, Orta Asya ve Timur, Ses Yayınları, İstanbul 1993.
  • CÜVEYNİ, Alaaddin Ata Melik: Tarih-i Cihan Güşâ, çev. Mursel Öztürk, TTK Yayınları, İstanbul 2013.
  • CÜZCANİ: Tabakat-ı Nasiri, çev. Mustafa Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
  • DANI, Ahmed Hasan: Peshawar, Khyber Mail Press, Peshawar 1969.
  • DOCHERTY, Paddy: The Khyber Pass: a history of empire and invasion. Faber & Faber Limited, London 2014.
  • DUPREE, Louis: Afghanistan, Princeton University Press, New Jersey 1980.
  • EKREM, Erkin: Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, (Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
  • EL-HAMEVÎ, Yâkūt b. Abdullah: Muʿcemü’l-büldân (Nşr. Ferîd Abdülazîz el-Cündî), C. II, Dâru Sâdr, Beyrut 1410/1990.
  • _______ : Muʿcemü’l-büldân (Nşr. Ferîd Abdülazîz el-Cündî), C. III, Dâru Sâdr, Beyrut 1977.
  • EL-MUKADDESİ, Ahmed: İslam Coğrafyası (Ahsenü’t Takâsîm), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
  • ELPHİNSTONE, Mountstuart: An Account Of The Kingdom Of Caubul, And Its Dependencies, In Persia, Tartary, And India, Vol. I-II, Richard Bentley, London 1842.
  • FİDA, Ebü’l: Ebü’l Fida Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2017.
  • FEYZ MUHAMMED, Katib Hazara: Kitab-ı Mustasab-ı Sirac-ül Tevarih, C. I-II, Dar’ül Saltanah, Kabul 1912.
  • FRASER-TYTLER, W. K.: Afghanistan, Oxford University Press, London 1950.
  • GİLES, Herbert A.: Record Of The Buddhistic Kingdoms, Trübner&Co., London 1877.
  • GREGSON, J. Gelson: Through The Khyber Pass, Elliot Stock, London 1883.
  • HAMÎDULLAH, Muhammed: “Hayber”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XVII, İstanbul, 1998.
  • HAVELOCK, Henry: Narrative Of War In Afghanistan 1838-39, Vol. II, Henry Colburn Publisher, London 1840.
  • HOUGH, Major William: A Narrative Of March And Operations Of The Army Of The Indus İn The Expedition Into Affganistan İn The Years 1838-1839, Under The Command Of H.E. Lieut. General Sir John Keane, W. Thacker And Co. St. Andrew’s Library, Calcutta 1840.
  • HYE CH’O, The Hye Ch’o Diary Memoir of the Pilgrimage to the Five Regions of India, trans. Y. Han-Sung, J. Yün-Hua, I Shotaro and L. W. Preston, Asian Humanities Press-Po Chin Chai Ltd., California-Seoul 1984.
  • IQBAL, Javed: Etymology Of The Word Khyber: Tracing The Origin Of The Name Of The Khaiber, Journal of the Pakistan Historical Society, Vol. LIX, Issue 3, 2011.
  • _______: Where History Meets Archaeology: Archaeological Sites and Historical Monuments along the Khyber Pass, Ancient Pakistan (0066-1600), Vol. 25, 2014.
  • İBNÜ’L ESİR: El-Kâmil Fi’t-Tarih, çev. Ahmet Ağırakça, C. VIII, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
  • _______: El Kâmil Fi’t Tarih, çev. M. Beşir Eryarsoy, C. IX, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
  • İBN HURDAZBİH: Yollar ve Ülkeler Kitabı, çev. Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul 2008.
  • KAYE, John William: History of War In Afghanistan, Vol. II, WM. H. Allen & Co., London 1874.
  • “Khyber Agency”, http://www.khyber.org/pashtoplaces/khyber.shtml, (04.04.2020).
  • “Khyber Pakhtunkhwa”, Encyclopædia Britannica, https://www.britannica.com/place/Khyber-Pakhtunkhwa, (20.06.2020).
  • “Khyber Pass”, Encyclopaedia Britannica, https://www.britannica.com/place/Khyber-Pass, (02/02/2020).
  • “Khyber Pass”, http://legacy.lib.utexas.edu/maps/historical/baedeker_indien_1914/txu-pclmaps-khyber_pass_1914.jpg, (22.06.2020).
  • KONUKÇU, Enver: “Hinduşahiler”, TDVİA, C. XVIII, İstanbul 1998.
  • LAWRENCE, George: Reminiscences Of Forty-three Years In India, John Murray, London 1874.
  • LEGGE, James: A Record Of Buddhistic Kingdoms Being An Account By The Chinese Monk Fâ-Hiens Of His Travels In India And Ceylon (A.D. 399-414), Clarendon Press, Orford 1886.
  • MACGREGOR, C. M.: Central Asia Part II, Office Of The Superintendent of Goverment Printing, Calcutta 1871.
  • MALKANİ, Muhammad Sadiq vd.: Mineral Deposits OfKhyber Pakhtunkhwa and Fata (Pakistan), U J Sci Techl, 6, 2017.
  • MARKHAM, C. R.: The Mountain Passes on the Afghan Frontier of British India, The Royal Geographical Society, Vol. 1, No. 1, (Jan., 1879).
  • MASSON, Charles: Narrative of Various Journeys in Balochistan, Afghanistan, The Panjab, & Kalat, Vol. I, Richard Bentley, London 1844.
  • MATLOCK, Gene D.: India Once Ruled the Americas!, IUniverse, Lincoln 2000.
  • _______: From Khyber (Kheeber) Pass to Gran Quivira (Kheevira), NM and Baboquivari, AZ, Author Choise Press, Lincoln 2002.
  • _______ : “What Osama Bin Laden Doesn’t Want You to Know About the Phoenicians and the Jews”, http://www.viewzone.com/phoenician.html, (05/04/2020).
  • MİRHAND: Gazneliler & Ravzatu's-Safa, Müluk-i Gazneviyye, çev. Erkan Göksu, Kronik Kitap, İstanbul 2009.
  • MOĞOLLARIN Gizli Tarihi: çev. Ahmet Temir, TTK Yayınları, Ankara 2010.
  • MOORCROFT, William and George Trebeck: Travels In The Hımalayan Provinces Of Hindustan and The Panjab In Ladakh And Kashmir; In Peshawar, Kabul, Kunduz, And Bokhara From 1819 to 1825, Ed. Horace Hayman Wilson, Vol. II, John Murray, London 1841.
  • MORPHY, Edward A.: The Khyber, Thacker, Spink & Co., Bombay 1899.
  • NAHİZ, Muhammed Hekim: Afganistan Coğrafya Ansiklopedisi, C. I, haz. Ali Ergun Çınar, Seyed Ali Moujani, Tika, İstanbul 2015.
  • NOTT, William: Memoirs and Correspondence Of Major-General Sir William Nott, Vol. II, Ed. Joachim Hayward Stocqueler, Hurst And Blackett, London 1854.
  • NUSSER, Marcus and Wolf Bernhard Dickore: A Tangle In The Triangle: Vegatation Map Of The Eastern Hindukush (Chitral, Northern Pakistan), Erdkunde, 2002.
  • ONAT, Ayşe: Çin Kaynaklarında Türkler, TTK Yayınları, Ankara 2012.
  • ÖGEL, Bahaeddin: Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, C. I, TTK Yayınları, Ankara 2019.
  • PRAKASH, Buddha, Gilgit in Ancient Times, Bulletin of Tibetology, Vol. VII, Nu. 3, Sikkim, November 1970.
  • RAHMAN, Abdur: The Last Two Dynasties Of The Sahis, PhD Thesis, Australian National University, 1976.
  • ROBİNSON, Phil: Cabul Or Afghanistan, Sampson Low, Martson, Searle & Rivington, London 1878.
  • Safed Kuh, Nangarhār, AFG, https://landlook.usgs.gov/landlook/viewer.html, (31.08.2020).
  • SIDDIQUİ, Iqtidar Husain: “Gurlular”, TDVİA, C. XIV., İstanbul 1996.
  • SİVRİOĞLU, Töre: Afganistan Tarihi, Kalkedon Yayınları, İstanbul 2017.
  • SI-YU-KU: Buddhist Records of The Western World, Translated by Samuel Beal, Vol. I, Trübner&Co., London 1884.
  • “Spīn Ghar Range”, Encyclopædia Britannica, https://www.britannica.com/place/Spin-Ghar-Range, (19.06.2020).
  • “Sphola Stupa, Pakistan”, http://ttnotes.com/sphola-stupa.html#, (15.07.2020).
  • TAGEEV, Boris Rustam-Bek: Po Afganistanu. Priklyucheniya russkago puteshestvennika (Journey through Afghanistan. Adventures of a Russian Traveler), D. P. Efimova, Mockba 1904.
  • TAŞAĞIL, Ahmet: Bozkırların İlk İmparatorluğu Hunlar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2020.
  • “The Khyber Pass”, https://www.nationalgeographic.org/media/khyber-pass/#the-khyber-pass, (22.06.2020).
  • THORNTON, Edward: A Gazetteer Of The Countries Adjacent To India On The North-West; Including Sinde, Afghanistan, Beloochistan, The Punjab, And The Neighbouring States, Vol. I, Wm. H. Allen And CO., London 1844.
  • USTA, Aydın: Sâmânîler, TDVİA, C. XXXVI, İstanbul 2009.
  • WARBURTON, Robert: Eighteen Years In The Khyber (1889-1898), John Murray, London 1900.
  • WHEELER, James Talboys: A Short History Of India and The Frontier States of Afghanistan, Nipal, and Burma, Macmillan and Co., London 1884.
  • WOOD, John: A Journey To The Source Of The River Oxus, John Murray, London 1872.
  • WYNBRANDT, Door James: A Brief History of Pakistan, Facts On File, NewYork 2009.
  • VİGNE, Godfrey Thomas: A Personal Narrative Of A Visit To Ghuzni, Kabul, And Afghanistan, And Of A Residence At The Court Of Dost Mohamed, With Notices Of Runjit Sing, Khiva, And The Russiand Expedition, Whittaker & Co., London, 1840.
  • YILDIRIM, Kürşat: Fa Hsien’in Türkistan’da Seyahati, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15 (1).
  • : Wu Gong Seyahatnamesi, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 217, Ağustos 2015.