Gümrük, günümüzde ticari alışverişin devlet sınırlarını geçme aşamasıyla ilgilidir. Ancak vergilendirmenin kolay ve az masraflı şekli olarak gümrük, sanayi öncesi ekonomilerde “bölgeler” ve “şehirler arası” ticari mübadelede de eski ve yaygın bir uygulamanın konusu olmuş bir vergidir. Gümrüklendirme yapılırken genellikle bir büyük şehirde üslenen gümrük teşkilatı, şehir merkezi ile çevresindeki köyleri ve bazen küçük kasabaları da içine alan bir daire oluşturur; bu dairenin dışından gelen mal, eğer şehir veya çevresindeki bölge içinde satılacaksa gümrüklendirilir, satılmayıp transit geçecekse, sadece bâc alınırdı. Gümrük dairesinin içinde yer alan ticari mübadele gümrük ödenmezdi. Görüldüğü gibi, gümrük vergisi bir malın nakliyle ilgilidir. Yani bir gümrüklendirme dairesi içinde üretilip ve yine orada tüketilen bir maldan bu tür vergi alınması söz konusu değildi. Urfa gümrüğü, Urfa şehri Osmanlı coğrafyasında ülkenin iç kısmında kaldığı için gümrük de bir “iç gümrük” statüsündeydi. Bundan dolayı genellikle ülke içinden ve daha çok da çevre eyalet ve sancaklardan tüccarlar gelmekteydi. Defterlerde tutulan kayıtlar da bunu göstermektedir. Bu anlamda bakıldığında Urfa iç gümrüğüne mal getiren kervanlar ürünlerini bir kısmını burada satarlarken bir kısmı da Halep tarafından gelenler Mardin ve Diyarbekir taraflarına; Mardin ve Diyarbekir taraflarından gelenler de ürünlerini Halep taraflarına geçirmişlerdir. Bâc alınan ürünlerin buradan transit geçtiği bilinmektedir, ayrıca transit geçen büyük kervanların sahiplerinin isimleri de kaydedilmiştir. Bu defterlerdeki ürün kompozisyonu değerlendirerek, dönemin ticaret hacmini çıkarmaya çalıştık. Bunu yaparken pamuk ve tekstil ürünleri, sanayi ürünleri ve diğer ürünler başlıkları altına en çok giren ürünleri tek tek dökümünü verdik ve tablolar halinde gösterdik.