Er Esim/Eşim destanı bağlamında destan-tarih ilişkisi ve destanın oluşumu

1598-1628/1645 yılları arasında Kazak hanı olan Esim Han ile ilgili olarak Kazak ve Kırgızlar arasında "Er Esim-Er Eşim" adlı bir destan anlatılmaktadır. Bu destanda anlatılan olaylar ile Esim Hanın komutanı ve aynı zamanda sefer jıravı/ozanı olan Margaska'nın bir şiiri vasıtasıyla söz konusu destanın oluşumu değerlendirildiğinde, Milman Parry ile Albert Lord'un "sözlü kompozisyon teorisi" olarak da bilinen teoride ileri sürdüklerine benzer bir oluşumla karşılaşmaktayız. Bir anlatmanın destancılar tarafından nasıl oluşturulduğunu ve nasıl öğrenildiğini açıklamak için ileri sürülen bir teori olan sözlü kompozisyon teorisine göre destancılar bir destanı tamamen ezberlememektedirler. Usta1 bir destancı/anlatıcı için belirli "formül (formula), formülleşmiş ifade (formulaic expression) ve temaları (theme)" bilmek anlatmayı başarılı bir şekilde icra etmek için yeterli olabilmektedir. Bununla birlikte "Er Esim/Er Eşim" adlı destanda destancılar tarafından daha önce bilinen bir anlatmanın, teorideki gibi söyleyecek olursak büyük temanın, tarihî bir olaya uyarlanmasına tanık olmaktayız. Başka bir ifadeyle, anlatıcıların "formül" ve "temalarla" daha önceden oluşturulmuş bir anlatım kalıbını veya yine teorideki tabiri kullanacak olursak "büyük temayı" kullanarak "kendi yaratıcılıklarının mahsulü olan ve/veya daha önceden öğrenmiş oldukları birtakım motiflerle" yeni bir destan ortaya koydukları söylenebilir.

The Er Esim/eşim Epic regarding the epic-historical relationship and the epic's Composition

The Kyrgyz and Kazakh people recite an epic called "Er Esim-Er Eşim" about Esim Han who was the ruler or "Khan" of the Kazakhs between 1598-1628/1645 he assessment of historical events of the era according to the "Er Esim-Er Eşim" epic-along with the poetry of Esim Han's champion and minstral Margaska -lead us to comprehend a new and different way that storytellers learn and compose epics as opposed to the "Oral Composition Theory" posited by Milman Parry and Albert Lord. According to the "Oral Composition" theory storytellers memorize legends, epics and sagas formulaically. Academics like Milman Parry and Albert Lord believed that it was enough for a professional storyteller to know the "formula, formulistic expressions and themes" in order to tell the long epics successfully. However, we have witnessed the adaptation of a well-known story to a historical event by epic storytellers. In other words, we can say that the storytellers of the "Er Esim-Er Eşim" epic have produced a new epic by adding episodes which the storytellers themselves have created or have learned from their masters and use a narration pattern constituted of "formulas" and "themes" related to a larger theme.

PDF

___

Alpargu, Mehmet, Türkistan Hanlıkları, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
Arıkan, Metin, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Kazak Jırav ve Akınları, Elik Yayınları, Uşak, 2010.
Aytaç, Pakize, Realist Halk Hikâyelerinden Tayyarzade Hikâyesi île Hançerli Hanım Hikâyesi Üzerine Bir Tahlil Denemesi, Berikan Yayınevi, İstanbul, 2011.
Bascom, William, "Mit-Ritüel Teori", Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3, Çev: Selcan Gürçayır, Yay. Haz. M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır, Sunay Çalış, Geleneksel Yayıncılık, s. 190, Ankara, 2009.
Carr, E.H., Tarih Nedir?, (Çev: Misket Gizem Gürtürk), Birikim Yayınları, s. 43-44, İstanbul, 1980.
Çelik, Ali, "Tarih Araştırmalarında Sözlü Kaynakların Önemi ve Fıkralardan Tarihi Öğrenmek", Milli Folklor, S. 52, s. 83, Ankara, 2001.
Çobanoğlu, Özkul, Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002.
Çobanoğlu, Özkul, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003.
Devitov, S., "Margaska Jırav", Kazak Edebiyetinin Tarıyhı, (Ed. Şemsi-yabanuv Setbaeva Kanışkızı), Gılım Basımevi, s. 351-356, Almatı, 2000.
Dilthey, Wilhelm, Hermeneutik ve Tin Bilimleri, (Çev: Doğan Özlem), Paradigma Yayınları, İstanbul, 1999.
Dorson, Richard M., "Oral Tradition and Written History", Journal of the Folklore Institute, vol. 1, No, 3, Dec 1964, s. 220.
Duymaz, Ali, "Kerem İle Aslı Hikâyesinde Kayseri", Derlemeler ve İncelemeler II, Destan ve Halk Hikâyeleri Yazıları, Balıkesir, 2001.
Glassie, Henry, "Folklore and History", Minnesota History, s. 189, Spring, 1987.
Herzfeld, Michael, "Segmentation and Politics in the European nation-state: Making Sense of Political Events", Other Histories, (Ed. Kristen Has trup), s. 79, Routledge, 1992.
İbraev, Şakir, Epos Alemi (Kazaktın Batırlık Jırlarının Poetikası), Gılım Basımevi, Almatı, 1993.
Kurmangali, G., "Margaska Jırav", Kazak Edebiyetinin Tarıyhı, (Ed. Nemat Kelimbetov, Seyit Kaskabasov), Kazak Akparat Mat., s. 351, Almatı, 2008.
Köpeev, Meşhur Jüsip, El Avzınan Jıynangan Edebiyet Ülgileri, (Ed. S. Devitov), Almatı, 1992.
Köprülü, M. Fuad, "Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları", Belleten, C. 7, S. 27, s. 387, Ankara, 1943.
Kazakistan Handıgı Tusındagı Edebiyet, (Ed. Muhtar Magavin), Almatı, 1993.
Koçak, Aynur, Ahmet Bican'ın Eserleri Üzerine Bir İnceleme, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 2003.
Lowie, Robert H., "Oral Tradition and History", The Journal of American Folklore, Vol. 30, No. 116 (Apr-Jun. 1917), s. 161 vd.
Mamajanova, Darkan, Kırgız Dastanı Er Eşimdegi Cakcıldar Cana Alardın Koldonuluşu, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bişkek, 2009.
Oğuz, M. Öcal, "Sözel Belleğin Tarihe Tanıklığı ve Âşıkların İnanılan Biyografileri", Milli Folklor, S. 87, s. 5-12, Ankara, 2000.
Oğuz, M. Öcal, "Birinci Sözlü Kültür Çağı ve Karacaoğlan Şiiri", Milli Folklor, S. 58, s. 31-38, Ankara, 2003.
Ong, Walter J., Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, Metis Yayınları, İstanbul, 2010.
Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları île Destanlar), TTK Basımevi, C. I, 4. Baskı, s. V, Ankara, 2003.
Tilepov, J., "Jıravlar Murası Jene Kazak Halkının Eldik Tarıyhı", Kazak Edebiy etinin Tarıyhı, (Ed. Şemsiyabanuv Setbaeva Kanışkızı), s. 60-164, Almatı, 2000.
Togan, Zeki Velidi, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, 4. Baskı, s. 44, İstanbul, 1985.
Tosh, John, Tarihin Peşinde - Modern Tarih Çalışmalarında Hedefler, Yöntemler ve Yeni Doğrultular, (Çev: Özden Ankan), Tarih Vakfı, 2. Baskı, s. V.
Turgunbayer, Caştegin, Kırgız Destanları 2 Er Eşim Destanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
Üçüncü, Kemal, "Sözlü Kültür/Tarih Bağlamında Edebî Bir Metin Olarak Otman Baba Vilâyetnâmesi", Bilig, s. 1-29, Ankara, 2004.
Ülken, Hilmi Ziya, Millet ve Tarih Şuuru, Pulhan Matbaası, İstanbul, 1948.
Velihanov, Şokan, Sobraniye Soçineniy v 5-ti Tomah, Almatı, 1985.
White, Hayden, Metatarih - Ondokuzuncu Yüzyıl Avrupa'sında Tarihsel İmgelem, Dost Kitabevi Yayınları, s. 338, Ankara, 2008.
Yıldırım, Dursun, "Tarih Yazımı ve Sözlü Ortam Kaynakları", Türk Bitiği, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
Yıldız, Naciye, Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller, TDK Yayınları, Ankara, 1995.
Yüce Kemal, "Saltuk-nâme'nin Türk Kültür Tarihi Bakımından Önemi", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 61-66, Ankara, 1992.