Türkiye’de Geliştirilen Dindarlık Ölçekleri (1989-2015): Dindarlık Ölçme Çalışmaları Üzerine Değerlendirmeler

Dini anlama ve algılamada kişiden kişiye değişen öznel bir yaşantı söz konusu olduğundan dindarlığın tanımlanması güçleşmiştir. Tanımlama ve kavramsallaştırmada yaşanan bu güçlükler, dindarlığın hangi bağlamda ölçüleceği ve istenen dindarlığın ne tür bir dindarlık olduğu sorularını akla getirmektedir. Türkiye’de birçok dindarlık ölçeği geliştirilmiştir. İlk olarak Batı kökenli dindarlık ölçme çalışmaları, ülkemize adapte edilmeye çalışılmıştır. Ancak bu durum, daha sonraki dönemde Türk kültürüne özgü yerellik sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu sorun, özellikle Türk din psikolojisi alanındaki araştırmacılar tarafından fark edilerek Türk-İslam geleneği bağlamında yerli dindarlık ölçme araçlarının oluşturulmasını ve uyarlama çalışmalarını zorunlu hale getirmiştir. Bu makalenin amacı, Türk din psikolojisi alanında yapılmış doktora ve yüksek lisans tezlerinde kullanılmış (1989-2015) gerek çeviri, gerekse Türk-İslam kültürüne özgü psiko-metrik çalışmaları yapılarak geliştirilmiş dindarlık ölçeklerini içeren bir literatür ortaya çıkarmaktır. Nitel bir araştırma metodolojisi kullanılarak hazırlanan bu makalede elde edilen veriler, doküman analizi yöntemiyle ilgili alan literatürü taranarak toplanmıştır. Verilerin çözümlenmesinde ise konuya ilişkin ulaşılan tezler, dindarlık ölçeklerine göre sınıflandırılarak nicel ve nitel veri değerleriyle betimlenmiştir. Bu konuda yapılmış tezlere ulaşmak için Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi veri tabanı kullanılmıştır. Türk din psikolojisi çalışmalarında kullanılan dindarlık ölçekleri temalandırılarak tablolar halinde gösterilmiştir. Sözü edilen bu tablolarda, ölçeklerin geliştirildiği yıl ve kim tarafından geliştirildiği, ölçeğin adı, formatı ve alt boyutları belirtilmiştir. Makalede sonuç olarak; Türk din psikolojisi çalışmalarında toplamda 18 dindarlık ölçeği kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunların içinde Türk kültürüne özgü geliştirilen dindarlık ölçekleri (n=9) de yer almaktadır. Ayrıca makalede, Türkiye’de geliştirilen dindarlık ölçeklerinin kullanım sayılarına göre dağılımları grafik olarak da gösterilmiştir. Geliştirilen bu ölçekler incelendiğinde bazı ölçeklerin dindarlığı tek boyutlu olarak ölçmeye çalıştığı, fakat bunun dindarlığın çeşitli boyutlarını ölçmede yetersiz kaldığı tespit edilmiştir. Daha sonra geliştirilen dindarlık ölçeklerinde dindarlık çok boyutlu olarak ölçülmeye çalışılmıştır. Türk din psikolojisi çalışmalarında, dindarlık ölçeği geliştirerek dindarlığı ölçmeye çalışmak, her ne kadar zor olsa da bu konudaki çalışmaların ülkemizde aktif olarak devam etmesi halen dindarlığın ölçülmeye devam edeceğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Din psikolojisi, Dindarlık, Dindarlık ölçeği, Dini inanç, Dini deneyim, Dini davranış

Religiosity Scales Developed in Turkey (1989-2015): Evaluations on Religiosity Measurement Studies

Since there is a subjective experience that varies from person to person in understanding and perceiving religion, it has become difficult to define religiosity. These difficulties in definition and conceptualization raise questions about the context in which religiosity will be measured and what type of religiosity is desired. Many religiosity scales have been developed in Turkey. First of all, Western-based religiosity measurement studies were tried to be adapted to our country. However, this situation revealed the problem of locality specific to Turkish culture in the later period. This problem, especially noticed by researchers in the field of Turkish psychology of religion, has made it necessary to create and adapt local religiosity measurement tools in the context of Turkish-Islamic tradition.The aim of this article is to reveal a literature containing religiosity scales, which were used in doctoral and master's theses (1989-2015) in the field of Turkish psychology of religion, both in translation and psychometric studies specific to Turkish-Islamic culture. In this article, which was prepared using a qualitative research methodology, the data obtained were collected by scanning the relevant field literature with the document analysis method.In the analysis of the data, the theses reached on the subject were classified according to the religiosity scales and described with quantitative and qualitative data values. National Thesis Center of the Council of Higher Education database was used to reach the theses on this subject. The religiosity scales used in Turkish psychology of religion studies are themed and shown in tables. In these tables, the year and by whom the scales were developed, the name, format and sub-dimensions of the scale are stated. As a result of the article; It has been determined that a total of 18 religiosity scales are used in Turkish psychology of religion studies. Among these, there are also religiosity scales (n=9) developed specific to Turkish culture. In addition, the distribution of religiosity scales developed in Turkey according to the number of uses is also shown graphically in the article. When these developed scales were examined, it was determined that some scales tried to measure religiosity in one dimension, but this was insufficient to measure various dimensions of religiosity. In the later developed religiosity scales, religiosity was tried to be measured multidimensionally. Although it is difficult to measure religiosity by developing a religiosity scale in Turkish psychology of religion studies, the active continuation of studies on this subject in our country shows that religiosity will still be measured.

Keywords:

Psychology of religion, Religiosity, Religiosity scale, Religious belief, Religious experience, Religious behavior,

PDF

___

Albayrak, A. & Kurt, E. (2019). Türkiye’de din psikolojisi tezlerinde dindarlık ölçekleri: Bibliyografi bir araştırma (1997-2019). Bilimname, 40, 137-172.
Altunsu Sönmez, Ö. (2016). Dindarlığın ölçülebilirliği üzerine geliştirilen dindarlık ölçekleri. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakultesi Dergisi, 36, 557-558.
Arıkan, R. (2011). Araştırma yöntem ve teknikleri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
Arslan, M. (2003). Popüler dindarlık ölçeğinin geliştirilmesi: Geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 3(1), 97-116.
Bozkurt, V. (2005). Endüstriyel post-endüstriyel dönüşüm. Bursa: Aktüel Yayınları.
Canpolat, E. (2014). Küreselleşmenin izini Foursquare’de sürmek. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, 19, 65-84.
Cirhinlioğlu, F. G. (2014). Din psikolojisi. Ankara: Nobel Yayınları.
Coştu, Y. (2009). Dine normatif ve popüler yaklaşım: Bir Dinî Yönelim Ölçeği denemesi. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(15), 119-139.
Cüceloğlu, D. (1993). İnsan ve davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Dede, A. (2017). Küresel toplumsal hareketlerde “ben nesli”nin rolü. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi, 3, 67-82.
Ercan, N. (2009). Evlilikte kadına yönelik fiziksel şiddete ilişkin tutumların yordayıcıları: Çelişik duygulu cinsiyetçilik, sistemi meşrulaştırma ve dini yönelim. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Fırat, E. (1977). Üniversite öğrencilerinde Allah inancı ve din duygusu: Din psikolojisi açısından bir değerlendirme. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
Gencer, N. (2018). Din psikolojisi alanında Türkiye’de yapılan lisansüstü tezler (2012-2018) üzerine bir değerlendirme. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17(34), 731-762.
Glock, C. Y. (1962). On the study of religious commitment. Religous education: Research Supplement, 42, 98-110.
Günay, Ü. (1978). Erzurum kenti ve çevre köylerinde dini hayat. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Harlak, H. & Eskin, M. & Demirkiran, F. (2008). The development and the psychometric investigation of the Muslim Religious Orientation Scale (MROS). International Journal of Psychology, 43(3-4).
Hökelekli, H. (2010). Din psikolojisine giriş. İstanbul: Dem Yayınları.
Karaca, F. (2011). Din psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Yayıncılık.
Karaşahin, H. (2007). Türkiye kırsal dindarlığı üzerine bir pilot araştırma: Gördes ve çevre köyleri örneği. Dinî Araştırmalar, 10(4), 105- 117.
Kaya, M. (1998). Din eğitiminde iletişim ve dini tutum. Samsun: Etüt Yayınları.
Kayıklık, H. (2003). Orta yaş ve yaşlılıkta dinsel eğilimler. Adana: Baki Kitabevi.
Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi olarak döküman analizi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 170-189.
Koştaş, M. (1995). Üniversite öğrencilerinde dine bakış. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Köktaş, E. M. (1993). Türkiye’de dinî hayat. İstanbul: İşaret Yayınları.
Kula, N. (1993). Kimlik ve din: Ergenler üzerine bir araştırma. (Yayınlanmış Doktora Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Mehmedoğlu, A. U. (2006). Dindarlığın peşinde: Din psikolojisinde araştırma, ölçme ve yorumlama üzerine. İslami Araştırmalar Dergisi, 19(3), 465-478.
Mutlu, K. (1989). Bir dindarlık ölçeği: Sosyoloji’de yöntem üzerine bir tartışma. İslami Araştırmalar Dergisi, 3(4), 194-199.
Ok, Ü. (2006). Türkiye’de din psikolojisi: Neredeyiz ve nereye gidebiliriz? İslami Araştırmalar Dergisi, 19(3), 441-456
Ok, Ü. (2011). Dini Tutum Ölçeği: Ölçek geliştirme ve geçerlik çalışması. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 8(2), 528-549.
Onay, A. (2001). Dindarlık ölçme çalışmaları: Dindarlık ölçümünde üç farklı yaklaşım ve ölçmenin esasları. İslami Araştırmalar Dergisi, 14(3), 439-449.
Özbaydar, B. (1970). Din ve Tanrı inancının gelişmesi üzerine bir araştırma. Ankara: Baha Matbaası.
Paloutzian, R. F. & Park, C. L. (ed.). (2013). Din ve maneviyat psikolojisi: Temel yaklaşımlar ve ilgi alanları. (çev. İ. Çapcıoğlu & A. Ayten). Ankara: Phoenix Yayınevi.
Sevinç, K. (2013). Türkiye’de din psikolojisi alanında yapılan lisansüstü tezler üzerine bir inceleme. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(28), 243-269.
Seyhan, Y. B. (2015). Dinî Şuur Ölçeği: Geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. EKEV Akademi Dergisi, 19(61), 377-392.
Taş, K. (2006). Dindarlığın kriterleri üzerine tipolojik bir araştırma. [içinde] Dindarlığın sosyo-psikolojisi. ed. Ü. Günay & C. Çelik, (ss. 175-206). Adana: Karahan Kitabevi.
Uysal, V. (1995). İslami Dindarlık Ölçeği üzerine bir pilot çalışma. İslami Araştırma Dergisi, 8(3-4), 263-271.
Yapıcı, A. (2004). Din bilimleri alanında yapılan empirik çalışmalarda karşılaşılan metodolojik bir problem: Ölçek mi olguyu, olgu mu ölçeği oluşturmakta? Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(1), 85-118.
Yıldız, M. (2006). Ölüm kaygısı ve dindarlık. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.