ALİ ÇELEBİ’NİN HÜMÂYÛNNÂMESİ ve RESİMLİ NÜSHALARI

Kelile ve Dimne’nin İslam dünyasındaki çevirilerinden haberdar olan müderris, hattat ve şair Ali Çelebi, eseri Türk diline de aktarmaya niyetlenir. Hümâyûnnâme olarak adlandırdığı çevirisini tamamladıktan sonra Kanuni Sultan Süleyman’a sunar ve eser padişahın büyük beğenisini kazanır. Hümâyûnnâme yazıldığı yüzyıl ve sonrasında sevilir, yüz dokuz kopyası hazırlanır. Bir kısmı sultani nitelikte tezhiplerle bezeli bu örneklerin dördü resimlidir ve 16.yüzyıl sonlarında Osmanlı yönetimindeki eyaletlerde hazırlanmışlardır. Batı kültürünün de ilgisini çeken eserin batı dillerine birçok tercümesi yapılır. İşte bu çalışmanın amacı Hümâyûnnâme’nin resimli ve sultani nitelikte kopyalarının ketebe ve ön kayıtlarından yola çıkarak üretildiği çevreleri, hami-alıcı kitlesini ortaya koymak, başka bir deyişle bu seçkin örnekler çerçevesinde eserin popülerlik kazandığı kitleyi saptamaktır. Yazmanın batı dünyasındaki algısı, sultani nitelikte tezhiplerle bezeli örneklerinin nerelerde ve hangi yüzyıllarda yoğunluk kazandığı ve tezhiplerin tasarım programı; resimli kopyaların üslup özellikleri ve ketebesi bulunmayan resimli nüshaların benzer örneklerle karşılaştırmalar çerçevesinde üretim yerlerinin saptanması yazının diğer kapsamını oluşturur. Ayrıca resimlerin ikonografik değerlendirmesiyle de yazmaların üretim yerleri konusundaki soru işaretleri aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hümâyûnnâme, nasihatname, hamilik, popülerlik, üslup-ikonografi

ALI CHELEBI’S HUMÂYÛNNÂME AND IT’S ILLUSTRATED COPIES

Ali Chelebi, a scholar, calligrapher and a poet, who was aware of the existence of Kelile ve Dimnes’ translations, intended to translate it into Turkish. After completion, he named his work as Hümâyûnnâme and presented it to the Sultan Suleiman the Magnificient who appreciated him with his work. This work became famous in his time and a hundred and nine copies were produced from then. Four of these copies which were decorated with sultanic illuminations are illustrated and had been produced in the outer provinces of Ottoman Empire. There were also some translations of Hümâyûnnâme into Western languages as well. In this regard, the major aim of this paper is to clarify the circles in which these works are produced, the patron and client profile, based on the colophon records of some copies of sultanic quality or in other words to determine the masses among which these artworks became popular in terms of elite examples. The other aim of the paper consists of these topics: The perception in Western culture regarding these manuscripts; the time and place these sultanic illuminated examples became dense and popular; the design program of these illuminations; the style of illustrated copies; the determination of production locales of some copies which bear no information on the colophon records through comparison with similar other manuscripts. In addition to these aims, the question marks surrounding the production locales of the manuscripts are being clarified through iconographic evaluation of the illuminations

Keywords:

Hümâyûnnâme, Nasihatname, Patronage, Popularity, Style-Iconography,

PDF

___

ABOU-EL-HAJ, Rıfa’at Ali, 1995. “The Expression of Ottoman Political Culture in the Literature of Advice to Princes (Nasihatnâmeler) Sixteenth to Twentieth Centuries”, Sociology in the Rubric of Social Science. Professor RaMKrishna Mukherjee Felicitation Volume, Eds. R.K. Bhattacharya and A.K. Ghosh, s.282-292.
ABOU-EL-HAJ, Rıfa’at Ali, 2000. Modern Devletin Doğası. 16. Yüzyıldan 18.Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, Çev. Oktay Özel, Canay Şahin; İmge Kitabevi, İstabul.
AKSAN, Virginia H., 1993. “Ottoman Political Writing, 1768-1808”, Internetional Journal of Middle East Studies, Vol.25, No.1, Cambridge University Press, February, s.53-69.
AKÜN, Ömer Faruk, 1997. “Vasi Alisi”, İslam Ansiklopedisi, C.13, Eskişehir, s.226-230.
Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları. Topkapı Sarayı’nda Yaşam. Sunan ve Notlayanlar: Stephanos Yerasimos ve Annie Berthier, Çev. Ali Berktay, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2002.
ASIM, Necib, 2012. Kitap, Haz. Ali Yıldız, Büyüyenay Yayınları, İstanbul.
ATASOY, Nuran ve ÇAĞMAN, Filiz, 1974. Turkish Miniature Painting, İstanbul.
ATBAŞ, Zeynep, 2013. “Osmanlı Aydını Mehmed Emin Efendi ve Murakkaları”, 14th International Congress of Turkish Art, Paris 19-21 September, 2011, Paris, s. 117-126.
ATIL, Esin, 1986. The Age of Sultan Süleyman the Magnificent, New York.
BAĞCI, Serpil, 1999. “An Eighteenth-Century Patron & The Reise and Transformation of Older Images”, Eleventh International Congress of Turkish Art, Utrecht-Holland, BAĞCI, Serpil, ÇAĞMAN, Filiz, RENDA, Günsel ve TANINDI, Zeren, 2006.
Osmanlı Resim Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
BAĞCI, Serpil, 2010. “An Eighteenth-Century Re-creator of Illustrated Books: Mehmed Emin Efendi and His Refurbished Manuscripts”, Conference on Codicology and History of the Manuscript in Arabic Script, Madrid-Spain, 27-29 May.
BAYANI, Manijeh, 1991. “Kalilah ve Dimnah Themes in Persian Literature”, A Mirror of Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish and Humayun Nameh, Ed. Ernst J. Grube, Bombay, s.124-127.
BAYSUN, M. Cavid, 1977. “Çelebi-zâde İsmail Âsım Efendi”, İslâm Ansiklopedisi, C.3, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s.370-375.
Bursalı Mehmed Tahir bin Rıf’at, 2002. Ahlâk Kitaplarımız, Çev. Mahmut Kaplan, Malatya.
CHAUVIN, Victor, 1897. Bibliographie des ouvrages Arabes ou relatif aux Arabes, II, Liége.
COOMARASWAMY, Ananda, 1928. “Miniatures from Turkish and Persian Books of Fables”, Bulletin of the Museum of Fine Arts, Vol. 26, No.157, Museum of Fine Arts, Boston, October, s.89-91.
CUNBUR, Müjgan, 1968. “Şeyhülislâm Veliyyüddîn Efendi Vakıfları ve Kütüphanesi”, Necati Lugal Armağanı, Türk Tarik Kurumu Basımevi, Ankara, s.165-189.
ÇAĞDAŞ, Kemal, 1962. Pançatantra Masalları, Ankara Üniversitesi Basımevi.
ÇAĞMAN, Filiz, 1979. “XVI.yüzyıl Sonlarında Mevlevi Dergahlarında Gelişen Bir Minyatür Okulu”, I.Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 3.Türk Sanat Tarihi, İstanbul, s.651-677.
ÇAĞMAN, Filiz ve TANINDI, Zeren, 1979. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi İslâm Minyatürleri, İstanbul.
MILSTEIN, Rachel, 1990. Miniature Painting in Ottoman Baghdad, Costa Mesa.
ÇAĞMAN, Filiz ve TANINDI, Zeren, 1996. “Osmanlı-Safavî İlişkileri (1578-1612) Çerçevesinde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Resimli El Yazmalarına Bakış”, Aslanapa Armağanı, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, s.37-62.
ÇAĞMAN, Filiz ve TANINDI, Zeren, 2005. “Tarikatlarda Resim ve Kitap Sanatı”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve ErkanTarikatlar-Edebiyat-Mimari-İkonografi-Modernizm, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları XXX. Dizi, S.3, Ankara, s. 505-529.
ÇAĞMAN Filiz ve TANINDI, Zeren, 2008. “Firdevsî’nin Şahnâmesi’nde Geleneğin Değişimi”, Türklük Bilgisi Araştırmaları. Şinasi Tekin Hatıra Sayısı III, C.32/I, Harvard Üniversitesi, s.143-167.
ÇAMALAN, Ahmet, 2006. Osmanlı Siyasetnamelerine Göre Sonun Başlangıcı. Sebepler ve Çözümler, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Yeniçağ Tarihi) Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
ÇELEBİOĞLU, Amil, 1994. Kanuni Sultan Süleyman Devri Türk Edebiyatı, İstanbul.
ÇIĞ, Kemal, 1959. “Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ndeki Minyatürlü Kitapların Kataloğu”, Şarkiyat Mecmuası III, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, s.51-90
RYDER, A.W., 1925. The Panchatantra, Chicago.
DE BLOIS, François 1991. “Burzoy’s/Burzuyah’s Voyage to India, A Mirror of Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish and Humayun Nameh, Ed. Ernst J. Grube Bombay, s.8-9.
DE BLOIS, François, 1991. “The Pancatantra: From India to the West and Back”, A Mirror of Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish and Humayun Nameh, Ed. Ernst J. Grube Bombay, s.10-15.
DE BLOIS, François, 1992. “Burzoy’s Voyage to India and the Origin of the Book of Kalilah wa Dimnah, Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series, Vol. 2, No. 1, April, s.85-87.
DE LA CROIX, Pètis, 1671. Le Mille et en Jours, Paris.
DOĞRUL Ömer Rıza (Çev.), 1941. Kelile ve Dimne, İstanbul.
DUDA, Dorothea, 2008. Islamische Handschriften II, Wien.
EASTWICK, Edward B., 1854. The Anvár-ı Suhaili or the Lights of Canopus Being the Persian Version of the Fables of Pilpay of the Book “Kalilah and Damnah” Rendered into Persian by Husain Vá’ız U’l-Káshifi, Hertford.
EDGERTON, Franklin, 1924. The Panchatantra Reconstructed, 2 vols., New Haven.
ERKMEN, Aslıhan, 2007. Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ndeki Tezkiretü’l-evliya’nın Minyatürleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Bitirme Projesi, İstanbul.
ERKMEN, Aslıhan, 2014. “Mü’ellife Övgü: Musavver (Resimli) Tezkirelerde Yazar Portreleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.23/2011, İstanbul, s.1-21.
ERÜNSAL, İsmail E., 1988. Türk Kütüphaneleri Tarihi II. Kuruluşundan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara.
ERÜNSAL, İsmail E., 1996. “Hacı Selim Ağa Kütüphanesi” Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.14, İstanbul, s.498.
ERÜNSAL, İsmail E., 2008. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu, Ankara.
ERÜNSAL, İsmail E., 2013. Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar, Timaş Yayınları, İstanbul.
FETVACI, Emine, 2013. Sarayın İmgeleri. Osmanlı Sarayının Gözüyle Resimli Tarih, Çev. Nurettin Elhüseyni, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
FLEISCHER, Cornell H., 1990. “From Şehzade Korkut to Mustafa Ali: Cultural Origins of the Ottoman Nasihatnâme”, IIIrd Congress on the Social and Economic History of Turkey (Princeton University 24- 26 August 1983), Ed. Heath W. Lowry and Ralph S. Hattox, İstanbul, s.67-77.
FLEISCHER, Cornell H., 2009. Tarihçi Mustafa Âli. Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, Çev. Ayla Ortaç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
FODOR, Pal, 1999. “15.-17. Yüzyıl Osmanlı Hükümdar Aynalarında Devlet ve Toplum, Kriz ve Reform”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV, İzmir, s.281-302.
GALLAND, Antoine, 1724. Les Contes et Fables Indiennes de Bidpai et de Lokman, Traduites d’Ali Tchelebi ben Saleh, Auter Turc, Paris.
ÂLİ, Gelibolulu Mustafa, 1994. Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Haz. Mustafa İsen, Ankara.
GRUBE, Ernst J., 1990-1991. “Prolegomena for a Corpus Publication of Illustrated Kalilah wa Dimnah Manuscripts”, Islamic Art, IV, s.301- 481.
GRUBE, Ernst J., 1991. “15th Century Kalilah wa Dimnah Manuscripts”, A Mirror of Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish and Humayun Nameh, Ed. Ernst J. Grube, Bombay, s.78-97.
GRUBE, Ernst J., 1995. “Some Observations Concerning the Ottoman Illustrated Manuscripts of the Kalilah wa Dimnah: Ali Çelebi’s Humayun-name”, 9.Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, C.2, Ankara, s.195-205.
Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, 3 (Beşinci Cilt), Yay. Haz. Mümin Çevik - Erol Kılıç, Medya Ofset.
HERTEL, J., 1914. Das Pancatantra. Seine Geschichte und seine Verbreitung, Leipzig and Berlin.
HOWARD, Douglas A., 1988. “Ottoman Historiography and the Literature of ‘Decline’ of the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, Journal of Asian History, Vol.22, No:1, s.52-56.
İNAL, Güner, 1976. “Kahire’de Yapılmış Bir Hümâyûnnâme’nin Minyatürleri”, Belleten, XL, s.439-464.
İNAL, Güner, 1978. “The Influence of the Kazvin Style on Ottoman Miniature Painting”, Fifth International Congress of Turkish Art, Ed. G. Feher, Budapest, s.457-476.
KALYON, Abuzer, 2004/1. “Kelile ve Dimne’nin Tercüme Serüveni”, Dîvân. İlmî Araştırmalar, S.16, s.227-237.
KARATAY, Fehmi Edhem, 1961. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, İstanbul.
KARATAY, Fehmi Edhem, 1961. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, C.I-II, İstanbul.
KHANDALAVALA, Karl ve DESAI, Kalpana, 1991. “Indian Illustrated Manuscripts of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli and Iyar-i Danish”, A Mirror of Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish and Humayun Nameh, Ed. Ernst J. Grube, Bombay, s.128- 144.
LAJOS, Fekete, 1979. “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendi Evi”, Çev. M. Tayyib Gökbilgin, Belleten, C.XLIII, S.170, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.457-480.
LAMBTON, Ann K. S., 1971. “Islamic Mirrors for Princes”, Atti Del Convegno Internazionale Sul Tema: La Persia Nel Medioevo (Roma 31 Marzo-5 Aprile 1970), Roma, s.419-442.
LEVEND, Agâh Sırrı, 1988. “Siyasetnameler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1962 (2.baskı Ankara), s.167-194.
LEVEND, Agâh Sırrı, 1988. “Ümmet Çağında Ahlâk Kitaplarımız”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1963, (2.baskı Ankara), s.89-115.
MEREDITH-OWENS, G.M., 1963. Turkish Miniatures, London.
MEREDITH-OWENS, G.M., 1967. “A Persian Manuscript of the Reign of Bayezid II with Ottoman Miniatures”, Bulletin of the Prince of Wales Museum of Western India, 10, s.27-31.
MESARA, Gülbün ve CAN Şeyda, 1997. “Müzehhip Karamemi”, Art Decor, S.49, Nisan, s.108- 116.
MESARA, Gülbün, 2009. “Kanuni Sultan Süleyman’ın Sernakkaşı Karamemi”, Hat ve Tezhip Sanatı, Ed. Ali Rıza Özcan, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, s.361-377.
MILSTEIN, Rachel, RUHRDANZ, Karin, SCHMITZ, Barbara, 1999. Stories of the Prophets. Illustrated Manuscripts of Qisas al-Anbiya, Mazda Publishers, California.
MİDHAT, Ahmet, 1999. Hulâsa-i Hümâyunnâme, Haz. M. Ata Çatıkkaş, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
NECİPOĞLU, Gülru, 2007. 15.ve 16.yüzyılda Topkapı Sarayı. Mimari, Tören, ve İktidar, Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
O’KANE, Bernard, 2003. Early Persian Painting, Kalila and Dimna Manuscripts of the Late Fourteenth Century, I.B. Tauris, London, New York.
ÖZCAN, Abdülkadir, 1991. “Âsım Efendi, Çelebizâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.3, İstanbul, s.477-478.
ÖZEN, Şükrü, 2013. “Bir Mirasın Gölgesinde Velâ Tartışması: Müzellef Ahmed Efendi’nin Terekesi ve Ganîzâde Mehmed Nâdirî’nin Şeyhülislâma Mektubu”, Osmanlı Araştırmaları. The Journal of Ottoman Studies, S.41, İSAM, İstanbul, s.71- 124.
ÖZVAR, Erol, 1999/2. “Osmanlı Tarihini Dönemlendirme Meselesi ve Osmanlı Nasihat Literatürü”, Dîvân. İlmî Araştırmalar, Yıl 4, S.7, s.135-151.
PARLADIR, Şebnem, 2011. Resimli Nasihatnameler: Ali Çelebi’nin Hümâyûnnâmesi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk-İslam Sanatı Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
Peçevi İbrahim Efendi, 1999.
Peçevi Tarihi I, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
RABY, Julian, 1991. “The Earliest Illustrations to Kalilah wa Dimnah”, A Mirror of Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish and Humayun Nameh, Ed. Ernst J. Grube, Bombay, s.16-32.
REŞAT, Faik, Eslâf. Eski Bilginler, Düşünürler ve Şairler, Haz. Şemsettin Kutlu, Tercüman 1001 Temel Eser.
RIEU, Charles, 1888. Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London.
RICHARD, Francis, 1997. Splendeurs Persanes. Manuscrits du XIIe au XVIIe siècle, Bibliothèque Nationale de France, Paris.
ROYER, Adrien, 1849. “Fragments Du Humaioun-namèh”, Journal Asiatique, Quatrième Série, Tome, XIII, Paris, Avril-Mai, s.415- 455.
RUHRDANZ, Karin, 1982. “Zwanzig Jahre Bagdader Buchillustation-zu Voraussetzungen und Spezifik Eines Zwieges der Turkischen Miniaturmalerei”, Mittelalterlische Malerei im Orient, XXII, s.143-162.
SIMS, Eleanor, 1976. “Prince Baysunghur’s Chahar Maqaleh”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. VI, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü, İstanbul, s. 375-409.
SIMS, Eleanor, 1991. “16th-Century Persian and Turkish Manuscripts of Animal Fables in Persia, Transoxiana and Ottoman Turkey”, A Mirror of Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish and Humayun Nameh, Ed. Ernst J. Grube, Bombay, s.98-123.
STCHOUKINE, Ivan, 1966. La Peinture Turque d’aprés les Manuscrits Illustrés, I.re partie: de Sulaymān Ier a’Osman II (1520-1622), Paris.
TANER, Melis, 2016. Caught in a Whirlwind: Painting in Baghdad in the Late Sixteenth-Early Seventeenth Centuries, Phd. Dissertation, Harvard University.
TANINDI, Zeren, 1990-1991. “15th Century Ottoman Manuscripts and Bindings in Bursa Libraries”, Islamic Art, IV, s.143-174.
TANINDI, Zeren, 2001. “Osmanlı Yönetimindeki Eyaletlerde Kitap Sanatı”, Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslar arası Bilgi Şöleni Bildirileri (25-27 Ekim 2000, Hatay), C.II, Ankara, s.501-508.
UÇMAN, Abdullah (Haz.), 1975. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi Sefâretnâmesi, Tercüman 1001 Temel Eser.
UĞUR, Ahmet, 1988. Osmanlı Siyâset-nâmeleri, Kayseri.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, 1983. Osmanlı Tarihi, C.III, I.Kısım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
ÜNVER, A.Süheyl, 1951. Müzehhip Karamemi, İstanbul.
ÜNVER, Süheyl, 2006. Sevâkıb-ı Menâkıb, Mevlânâ’dan Hatıralar, İşaret Yayınları, İstanbul.
VON DIEZ, Heinrich Friedrich, 1811. Über Inhalt und Vortrag, Entstehungund Schicksale des königlichen Buchs, eines Werks von der Regierungskunst, als Ankündigung einer Vebersetzung nebst Probe aus dem Türkisch-Persisch-Arabischen des Waassi Aly Dschelebi, Berlin.
YAVUZ, Hulusi, 2003. Yemen’de Osmanlı İdaresi ve Rumûzî Tarihi (923- 1012/1517-1604), C.I, Ankara.
YILDIRIM, Nimet, 2000. Fars Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum.
YILMAZ ORAK Kadriye ve BERKÖZ Mahmut, 2013. “Kelile ve Dimne Tercümeleri ve Kitlelerin Eğitimindeki Rolü”, Türkiyat Mecmuası, C.23. Güz, s.207-232.