GÜMÜLCİNE'DE KURULMUŞ OLAN DEFTERDAR AHMED EFENDİ VAKFI (XVII-XVIII. YÜZYILLAR)

XIV. yüzyılın ikinci yarısında akıncı beyi Gazi Evrenos Bey tarafından Osmanlı Devletinin hâkimiyetine alınan Gümülcine şehri, Rumeli ve Balkanların fethedilmesi aşamasında uç merkezi olarak da kullanılmıştır. Günümüzde Yunanistan sınırları içinde kalan Gümülcinede XVI. yüzyılın son çeyreğinde hayır amacıyla kurulan Defterdar Ahmed Efendi Vakfı, şehre cami, medrese, mektep, kütüphaneve darüşşifa gibi hayrî eserlerden oluşan bir külliye kazandırmıştır. Ayrıca bu hayrî eserlerin yaşayabilmesi için vakıf tarafından han, hamam, odalar ve imalathaneler inşa ettirilmiş ve vakfın sahip olduğu nakit paralar, Gümülcine ile çevresindeki kasaba ve köylerde yaşayan Müslim ve gayrimüslim reayaya kredi olarak kullandırılmıştır. Bütün bu hayrî ve iktisadî faaliyetler, Defterdar Ahmed Efendi Vakfını Gümülcinenin önde gelen vakıflarından biri yapmıştır. Biz de makalemizde vakfı kuran Defterdar Ahmed Paşanın yöneticilik hayatını ve vakfın Gümülcine şehrine dinî, toplumsal, iktisadi ve eğitim alanlarında sağladığı katkıları açıklamaya çalışacağız.

DEFTERDAR (TREASURER) AHMED EFENDI FOUNDATION FOUNDED IN KOMOTINI (XVII-XVIII. CENTURIES)

The city of Komotini, which fell under the rule of Ottoman state by Gazi Evrenos Bey in the second half of the 14th century, was also used as a borderland center during the conquest of Rumelia and the Balkans. In Gümülcine (Komotini), today located in Greece, Defterdar (Treasurer) Ahmed Efendi Foundation raised a corpus of such charity-oriented architectural works as mosque, madrasah, school, library and hospital in the last quarter of the 16th century. Moreover, the Foundation had inns/caravanserais, hamams, chambers and workshops built to ensure the sustainability of these works and gave the cash money in hand to Muslim and non-Muslim subjects who live in Gümülcine and its surrounding towns and villages as credit loans. Defterdar Ahmed Efendi Foundation has become one of the leading foundations in Gümülcine with all these charity-oriented and economic activities. The present study is intended to recount the life of Defterdar Ahmed Paşa, the founder of the foundation, and discuss its religious, social, economic and educational contributions to Gümülcine.

___

  • ARŞİV BELGELERİ
  • 1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
  • a) Bâb-ı Asafî Divân-ı Hümayûn Kalemleri (A.DVN)
  • Mühimme Defterleri (A.DVN.MHM. d.)
  • Nr.75
  • b) Cevdet Tasnifi (C.)
  • Evkâf (C.EV.)
  • Nr. 203/10136, 329/16744
  • c) İbnülemin Tasnifi (İE.)
  • Askeri ( İE. AS.)
  • Nr. 3/213
  • Evkâf ( İE. EV.)
  • Nr. 49/5401, 7/787, 9/1091
  • Maliye (İE. ML.)
  • Nr. 2/158, 23/2184, 23/2210, 23/2212
  • Muhallefat (İE.MHF.)
  • Nr. 1/76
  • d) Kamil Kepeci Tasnifi (KK)
  • Nr. 1885.
  • e) Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi (MAD)
  • Nr. 16148.
  • f) Tahrir Defterleri (TD)
  • Nr. 70.
  • 2. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Taksim Atatürk Kitaplığı (TAK)
  • a) Muallim Cevdet Yazmaları (MC)
  • Nr. 089.
  • b) Nadir Eserler
  • Sâlnâme-i Vilayet-i Edirne (SVE)
  • H. 1293, H. 1294, H. 1310, H. 1317.
  • 3. Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi (VGMA)
  • a) Hurûfât Defterleri (HD)
  • Nr. 1167, 1170, 1204, 1210.
  • b) Evkâf Defterleri
  • Nr. 2390.
  • c)Vakfiye Defterleri
  • Nr. 624.
  • 4. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, (TKGMA)
  • a) Tahrir Defteri (TD)
  • Nr. 187.
  • b) Evkâf Defteri (EVK)
  • Nr. 577.
  • 5. Gümülcine Müftülüğü Arşivi, (GMA)
  • a) Gümülcine Şer‘iyye Sicilleri (GŞS)
  • Nr. 2.
  • b) Sicil Defteri
  • Nr. 1.
  • 6. Gümülcine Vakıflar İdaresi Arşivi (GVİA)
  • Mehmet oğlu Ali Vakfiyesi, Muharrem 860.
  • ARAŞTIRMA VE İNCELEME ESERLERİ
  • 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-İli Defteri (937/1530), I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2003.
  • Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, II,1453-1559, Barış Yayınları, Ankara 1999.
  • Akgündüz, Ahmet, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Osav Yayınları, İstanbul 1996.
  • Alkan, Ahmet Turan, “Ekmekçizade Ahmet Paşa’nın Ölümüne Düşürülmüş Bir Tarih ve Cennetle Müjdelenen Bir Zâlim”, Tarih ve Toplum, IX/54, İstanbul 1988, s. 374-377.
  • Alkan, Mustafa, Adana’nın Bütüncül Tarihi Çerçevesinde Adana Sancağı Vakıflarının Analizi -Tüsoktar Veri Tabanına Dayalı Bir Araştırma-, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2004.
  • Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1453), Hazırlayan: Necdet Öztürk, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2000.
  • Anastassiadou, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri: Selanik 1830-1912, Çeviri: Işık Ergüden, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001.
  • Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi Tevârîh-i Âl-i Osmân, Hazırlayanlar: Kemal Yavuz- M. A.Yekta Saraç, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2007.
  • Ayverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, IV (4., 5., 6., Kitap), İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 2000.
  • Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, I, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2005.
  • Barkan, Ömer Lütfi, “XVI. Asrın İkinci Yarısında Türkiye’de Fiyat Hareketleri”, Belleten, XXXIV/136, Ankara 1970, s. 557-607.
  • Berki, Ali Himmet, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tâbirler, Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, Doğuş Ltd. Şti. Matbaası, Ankara [ty].
  • Berki, Ali Himmet, “İslam’da Vakıf, Sahîh ve Gayr-i Sahîh Nev’ileri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI / 1, Ankara 1957, s. 19-26.
  • Cezar, Mustafa, Mufassal Osmanlı Tarihi, III, TTK Yayınları, Ankara 2011.
  • Çalı, Ayşegül, Gazi Evrenos Bey, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Ortaçağ Tarihi), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
  • Çam, Nusret, Yunanistan’daki Türk Eserleri, Turkish Monuments in Greece, TTK Yayınları, Ankara 2000.
  • Çetin, Osman, “Bursa Şer‘iyye Sicilleri Işığında Osmanlılarda İlk Tıp Fakültesi Bursa Darüşşifası ve Tıbbî Faaliyetler”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.4, Ankara 1993, s. 121-150.
  • Çiftçi, Cafer, “18. Yüzyılda Bursa’da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIII/36, Ankara 2004, s. 79-102.
  • Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Ekmekçizade Ahmed Paşa Kervansarayı”, DİA, X, İstanbul 1997, s. 546-547.
  • Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1971.
  • Darkot, Besim, “Serez”, İA, X, s. 516-518.
  • Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 2002.
  • Erünsal, İsmail E., “Osmanlılarda Kütüphane ve Kütüphaneci Geleneği”, Osmanlı, XI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 699-719.
  • Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 8. Kitap, Hzl. S. Ali. Kahraman- Yücel Dağlı, Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005.
  • Eyice, Semavi, “Ekmekçizade Ahmed Paşa Köprüsü”, DİA, X, İstanbul 1997, s. 547.
  • Eyice, Semavi, “Ekmekçizade Ahmed Paşa Medresesi”, DİA, X, İstanbul 1997, s. 547- 548.
  • Fatih Devri Kaynaklarından Düstûrnâme-i Enverî Osmanlı Tarihi Kısmı (1299- 1465), Hazırlayan: Necdet Öztürk, Kitabevi, İstanbul 2003.
  • Gökaçtı, Mehmet Ali, “Balkanlarda Mevleviliğin Gelişimi ve Selânik Mevlevihanesi”, Tarih ve Toplum, Eylül 2000, XXXIV/201, s. 46-55.
  • Gökbilgin, M. Tayyib, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası, Vakıflar-Mülkler- Mukataalar, İşaret Yayınları, İstanbul 2007.
  • Gökçe, Turan, “Osmanlı Nüfus ve İskân Tarihi Kaynaklarından Mufassal-İcmâl Avârız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazası Örnekleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XX/1, İzmir 2005, s. 82-93.
  • Hasan Bey-Zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-Zâde Tarihi, III, Hazırlayan: Şevki Nezihi Aykut, TTK Yayınları, Ankara 2004.
  • Hoca Saadeddin Efendi, Tâcü’t-Tevârîh, I, Tabhâne-i Amire, 1279.
  • İpşirli, Mehmet, “Câbî”, DİA, VI, s. 529-530.
  • İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 1073-1074 / M. 1663-1664) Tıpkı Basım, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2010.
  • Kâtip Çelebi, Takvîmü’t-Tevârîh (İndeksli Tıpkı Basım), TTK Yayınları, Ankara 2009.
  • Kılıç, Ayşegül, “Guzât Vakıflarına Bir Örnek: Gümülcine‟de Gazi Evrenos Bey Vakfı”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslar arası Sempozyumu, İstanbul-Edirne 9-10-11 Mayıs 2012, Ankara 2012, s. 259-276.
  • Kiel, Machiel, “Observations on the History of Northern Greece during the Turkish Rule: Historical and Architectural Description of the Turkish Monuments of Komotini and Serres, their Place in the Development of Ottoman Turkish Architecture and their Present Condition”, Studies on the Ottoman Architecture of the Balkans, Variorum Reprints, London, 1990, s. 117-138.
  • Kiel, Machiel-, “Gümülcine”, DİA, XIV, İstanbul 1996, s. 268-270.
  • Kurt, Yılmaz, “Sis Sancağı (Kozan-Feke) Mufassal Tahrir Defteri Tanıtımı ve Değerlendirmesi II, Ekonomik Yapı”, OTAM, 2 (1991), s. 151-199.
  • Küçükkaya, Ayşe Gülçin, “Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa Dönemi Edirne Yapıları ve Defterdar Ekmekçioğlu Ahmet Paşa”, Belleten, Cilt 55, Sayı 213, Ankara 1991, s. 393-414.
  • Kütükoğlu, Mübahat, “Defterdar”, DİA, IX, İstanbul, s. 95.
  • Liakopoulos, Georgıos C., The Ottoman Conquest Of Thrace Aspects Of Historical Geography, The Institute Of Economics And Social Sciences Of Bilkent University, In Partial Fulfillment Of The Requirements For The Degree Of Master Of Arts In History, Ankara 2002.
  • Lowry, Heath W., Osmanlıların Ayak İzlerinde, Kuzey Yunanistan’da Mukaddes Mekânlar ve Mimarî Eserleri Arayış Yolculukları, Türkçesi: Hakan&Şebnem Girginer, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.
  • Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihan-nümâ Neşrî Tarihi, I, Yayınlayanlar: F.Reşit Unat, M. Altay Köymen, Ankara 1987.
  • Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
  • Na‘îmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn Hulâsati Ahbâri’l- Hâfikayn),I, Hazırlayan: Mehmet İpşirli, TTK Yayınları, Ankara 2007.
  • Orhonlu, Cengiz, Osmanlı Tarihine Âid Belgeler Telhîsler (1597-1607), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1970.
  • Oruç Beğ Tarihi, Hazırlayan: Necdet Öztürk, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2007.
  • Oruç, Hatice, “Gazi Hüsrev Bey'in Saraybosna'daki Vakıfları” Belleten, LXXIII / 268 (2009 Aralık), s. 645-670.
  • Özcan, Tahsin, “İbn Kemal’in Para Vakıflarına Dair Risâlesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 4, İstanbul 2000, s. 31-41.
  • Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları, Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Yayınları, Ankara 2003.
  • Öztürk, Nazif, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1983.
  • Öztürk, Said, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı ve Tarihî Gelişimi, İstanbul 1996.
  • Öztürk, Said, “Osmanlı Devleti'nde Sabun Sanayii”, Türkler, X, Ankara 2002, s. 781- 790.
  • Pakalın, M. Zeki, Maliye Teşkilâtı Tarihi (1442-1930), I, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, [ty].
  • Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-II-III, Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul 1983.
  • Peçevi İbrahim Efendi, Târih-i Peçevî, II, Matbaa-i Amire, İstanbul ty.
  • Selâtîn-i ‘İzâm Hazretleri Tarafından El-Hâc Gâzî Evrenos Bey’e İ‘tâ Buyurulan Ferâmîn-ı ‘Âliye Sûretleri, Sabah Matbaası, basım yılı yok.
  • Şemseddin Sâmi, Kâmûsü’l-A‘lâm, V, İstanbul 1314.
  • Şimşek, Mehmet, “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münâkaşalar”, AÜİFD, 27, Ankara 1984, s. 207-220.
  • Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi”, TTK Yayınları, Ankara 2003.
  • Ünver, A. Süheyl, “Selânik Mevlevîhanesi 1913-1915”, Mevlâna Yıllığı, Turizm Derneği, Konya 1963.
  • Vacalopoulos, Α. Ε., History of Macedonia 1354-1833, Translated by Peter Megann, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1973.
  • Yapar, Berrin, Yunanistan’daki Türk Eserlerinde Kitabeler (Dedeağaç, Dimetoka, İskeçe, Gümülcine, Selânik, Kavala, Yenice-Karasu), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
  • Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf”, İA, XIII, Ġstanbul 1986, s. 153-172.
  • Yediyıldız, Bahaeddin, “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü”, Vakıflar Dergisi, S. 14, Ankara 1982, s.1-27.