Geçmişten Günümüze Aşı Boyasının Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme

ÖZ: Bu çalışma kapsamında, arkeolojik alanlarda topak, tortu, toz ve boya hâlinde tespit edilen aşı boyasının pratik kullanım biçimleri ve bunlara yüklenen sembolik anlamlar ele alınmıştır. Buluntu noktaları arasında; mağara dolguları, mezarlar, mabetler ve evler bulunmaktadır. Aşı boyasıyla ilgili birçok yayın yapılmış olmakla birlikte, çeşitli coğrafyalardan yeni buluntuları da kapsayan bir çalışmaya olan ihtiyaç, bu yayının hazırlanmasını gerektirmiştir. Böylece, aşı boyasının eldeki veriler ışığında ne şekilde kullanımına başlandığı, nasıl bir gelişim gösterdiği, pratik ve sembolik yönü ortaya konulmuştur. Yaklaşık 500 binyıl öncesine kadar tarihlendirilen buluntularla, pigment olarak kullanımı dışında, MÖ 2. binyıl ortasından itibaren karşılaşılmamaktadır. Bununla birlikte, etnografik kullanımı aracılığıyla aşı boyasının günümüzle olan bağı kurulabilmektedir. Bu maddenin, Alt Paleolitik Çağ’a kadar götürülebilen topaklar hâlindeki ilk bulgularının ardından, 140 binyıl öncesinden itibaren hem Afrika hem de Avrasya’da belirgin bir şekilde kullanılmaya başlandığı anlaşılmıştır. Bunun sembolik anlamda kullanımı, ilk mağara resimlerinin yapıldığı 73 binyıl öncesine kadar götürülebilmektedir. Hem topak hem de toz veya pigment olarak sarı ve kahverengiye göre daha yüksek bir oranda tercih edilen kırmızı aşı boyası, her şeyden önce kanın rengi olması nedeniyle, aşı boyasının ilk olarak sembolik amaçla kullanılmış olabileceğini göstermiştir. Fakat çalışma kapsamında bazı hayvan türlerinde ve insanlarda görülen toprak yeme davranışına dayanılarak, bunun pragmatik bir amaçla kullanılmaya başlanmış olabileceği ileri sürülebilmektedir. Bu bağlamda, bazı Afrika kabilelerinde güneşten korunmak için kendini aşı boyası bazlı bir madde ile boyamaları, pragmatik kullanımın bir yansıması olarak yorumlanabilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kırmızı, Ritüel, Paleolitik, Neolitik, Çukur Mezar

PDF

___

AKDENİZ, Engin, KARACA, Özgen (2003), “Elazığ-Malatya Yöresi Duvar Resmi Geleneği ve Pirot Höyük Duvar Resmi”, TÜBA-AR 4, 117-123.
AKİNİZ, Sercan (2017), "Ortaçağ Akdenizi'nde Kırmızının İzinden", Ed. Menekşe Suzan TEKER, II. Uluslararası Akdeniz Sanat Sempozyumu, 10-12 Mayıs 2017, Akdeniz Üniversitesi Basımevi, Antalya, 233-239.
ANDREWS, Ted (1995), Renklerle Tedavi, Çev. Tuğrul ÖKTEN, Arıtan Yayınevi, İstanbul. ATİK, Didem Asya (2019), Mekan Tasarımında Renk ve Kültür İlişkisinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Maltepe Üniversitesi, İstanbul.
BAIRD, Douglas, ASOUTI, Eleni, ASTRUC, Laurence, BAYSAL, Adnan, BAYSAL, Emma, CARRUTHERS, Denise, FAIRBAIRN, Andy, KABUKCU, Ceren, JENKİNS, Emma Louise, LORENTZ, Kirsi, MIDDLETON, Caroline, PEARSON, Jessica, PIRIE, Anne (2013), “Juniper Smoke, Skulls and Wolves’ Tails. The Epipalaeolithic of the Anatolian Plateau in its South-west Asian Context; Insights from Pınarbaşı”, Levant 45. 2, 175-209.
BAR-YOSEF MAYER, Daniella (2005), “The Exploitation of Shells as Beads in the Palaeolithic and Neolithic of the Levant”, Paleorient 31. 1, 176-185.
BAR-YOSEF MAYER, Daniella, VANDERMEERSCH, Bernard, BAR-YOSEF, Ofer (2009), “Shells and Ochre in Middle Paleolithic Qafzeh Cave, Israel: Indications for Modern Behavior”, Journal of Human Evolution 56. 3, 307-314.
BAYSAL, Emma (2013), "A Tale of Two Assemblages: Early Neolithic Manufacture and Use of Beads in the Konya Plain", Anatolian Studies 63, 1-15.
BEDNARİK, Robert (2014), "Pleistocene Paleoart of Europe", Arts 3, 245-278.
BELLİ, Oktay (2000), “Van Bölgesi’nde Boyalı Mağara Resimlerinin Keşfi”, Ed. Oktay BELLİ, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), İstanbul Üniversitesi, Ankara, 291-297.
BONOGOFSKY, Michelle (2001), “Cranial Modeling and Neolithic Bone Modification at ’Ain Ghazal: New Interpretations”, Paléorient 27, 141-146.
BOSTANCI, Enver (1965), “Beldibi, Belbaşı Mezolitiği ve Diğer Mezolitik Buluntularla Olan Münasebetleri”, Antropoloji 3, 55-90.
BRIGHTSMITH, Donald (2004), “Effects of Diet, Migration, and Breeding on Clay Lick Use by Parrots in Southeastern Peru”, Evolution of Aviculture: Proceedings of American Federation of Aviculture Symposium, August 4-7 2004, San Francisco, 1-5.
CAUVIN, Jacques, AURENCHE, Olivier, CAUVIN, Merie-Claire, BALKAN ATLI, Nur (2007), “Cafer Höyük: Çanak Çömleksiz Neolitik Döneme Ait Bir Yerleşme”, Ed. Mehmet ÖZDOĞAN ve Nezih BAŞGELEN, Türkiye’de Neolitik Dönem, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 99-114.
CLOTTES, Jean ve LEWIS-WILLIAMS, David (2007), “Paleolithic Art and Religion”, Ed. John R. HINNELS, A Handbook of Ancient Religions, Cambridge University Press, Cambridge, 7-45.
COOPER, Arabella (2016), An In-Depth Study of the Tell Brak Eye Idols in the 4th Millennium BCE: with a Primary Focus on Function and Meaning, Honours Thesis, University of Sydney, Australia.
ÇAĞAN, Mehmet (2005), Sizin Renkleriniz, Bir Harf Yayınları, İstanbul.
ÇETİNKAYA, İlyas (2019), “Aşı Boyası ve Kırmızı Rengin Ritüellerde Kullanımı”, Haz. Çiğdem ATAKUMAN, Arkeolojide Ritüel ve Toplum, Tematik Arkeoloji Serisi (TAS) 5, 10-11 Şubat 2017, Ege Yayınları, İstanbul, 203-214.
ÇİLİNGİROĞLU, Altan ve ÇİLİNGİROĞLU, Çiler (2007), “Ulucak”, Türkiye’de Neolitik Dönem, Ed. Mehmet ÖZDOĞAN ve Nezih BAŞGELEN, Türkiye’de Neolitik Dönem, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 361-372.
DAPSON, Richard (2007), "The History, Chemistry and Modes of Action of Carmine and Related Dyes", Biotechnic and Histochemistry 82. 4, 173-187.
DAVIES, Niva M. (1936), Ancient Egyptian Paintings, Vol. III, The University of Chicago, Illinois.
DOĞAN SALAR, Nuran (2006), İkiztepe İlk Tunç Çağı Mezarlık Buluntularının Sosyokültürel Açıdan Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
DOĞANAY, Aziz (2006), "Norşuntepe Höyüğünde Bir Duvar Resmi: Geyik mi Yanardağ mı?", Ed. Hamza GÜNDOĞDU, Ahmet Ali BAYHAN, Hüseyin YURTTAŞ, Haldun ÖZKAN, Zerrin KÖŞKLÜ, Hatice ÖZYURT ÖZCAN, Sami BAYRAKTAR, Şerife TALİ, IX. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 21-23 Nisan 2005, Erzurum, 217-223.
ECSEDY, István (1979), The People of the Pit-Grave Kurgans in Eastern Hungary, Akademiai Kiado, Budapest.
ELIADE, Mircea (2003), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi - Taş Devrinden Eleusis Mysteria’larına, Çev. Ali Berktay, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
ERDEM, Deniz (2006). Social Differentiation in Çayönü and Abu Hureyra through Burial Customs and Skeletal Biology, Yüksek Lisans Tezi, Middle East Technical University, Ankara.
ERKANAL, Armağan (1995), “Mühür Boyaması ve Ocker Kullanımı Üzerine Bazı Düşünceler”, Ed. Armağan ERKANAL, Hayat ERKANAL, Halime HÜRYILMAZ, A. Tuba ÖKSE, Nazlı ÇINARDALI, Sevinç GÜNEL, Halil TEKİN, Bora UYSAL, Derya YALCIKLI, İ. Metin Akyurt, Bahattin Devam Anı Kitabı - Eski Yakın Doğu Kültürleri Üzerine İncelemeler, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 121-126.
ESİN, Ufuk (1998), “Die Tempel von Değirmentepe Wahrend der Chalkolithischen Obedperiode”, Ed. Hayat ERKANAL, Veysel DONBAZ, Ayşegül UĞUROĞLU, XXXIV. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi, 6-10 Temmuz 1987, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 659-676.
ESİN, Ufuk ve HARMANKAYA, Savaş (2007), “Aşıklı Höyük”, Türkiye’de Neolitik Dönem, Ed. Mehmet ÖZDOĞAN ve Nezih BAŞGELEN, Türkiye’de Neolitik Dönem, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 255-272.
GARSTANG, John (1953), Prehistoric Mersin. Yumuk Tepe in Southern Turkey, Clarendon Press, Oxford.
GHANEM, Simon Joseph (2012), Geophagy of Tropical Fruit-Eating Bats - Mineral Licks as a Link Between Ecology and Conservation, Doktora Tezi, Freien Universität Berlin.
GRESKY, Julia, HAELM, Juliane, CLARE, Lee (2017), “Modified Human Crania from Göbekli Tepe Provide Evidence for a New form of Neolithic Skull Cult”, Science Advance 3. 6, 1-10.
HANSEN, Ine Askevold (2011), The Role of Ochre in the Middle Stone Age, Yüksek Lisans Tezi, University of Oslo, Norway.
HAUPTMANN, Herald (1976), “Norşun Tepe Kazıları, 1972”, Keban Projesi 1972 Çalışmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Ankara, 41-59.
HENSHILWOOD, Christopher, d’ERRICO, Francesco, VAN NİEKERK, Karen Loise, COQUİNOT, Yvan, JACOBS, Zenobia, LAURITZEN, Stein Erik, MENU, Michel, GARCIA-MORENO, Renata (2011), "A 100,000-Year-Old Ochre-Processing Workshop at Blombos Cave, South Africa", Science 334, 219-222.
HENSHILWOOD, Christopher, d’ERRICO, Francesco, VAN NİEKERK, Karen Loise, DAYET, Laure, QUEFFELEC, Alain, POLLAROLO, Luca (2018), “An Abstract Drawing from the 73,000-year-old Levels at Blombos Cave, South Africa", Nature 562. 7725, 115-118.
HODDER, Ian (2007), “Çatalhöyük: Yeni Çalışmalar”, Ed. Mehmet ÖZDOĞAN ve Nezih BAŞGELEN, Türkiye’de Neolitik Dönem, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 313-330.