Resmü’l-Mushaf Literatürü Açısından Kâsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin ‘Akîletü Etrâbi’l-Kasâid fî Esne’l-Mekâsıd’ı

Hicrî VI. asırda İslâmî ilimlerin farklı disiplinlerine dair kaleme alınan manzûm eserlerin sayısı giderek artmıştır. Nazım formunda metin üretme geleneği, İslâmî ilimlerin pek çok alanında olduğu gibi resmü’l-mushaf sahasında da tedris faaliyetlerini kolaylaştırmaya yönelik olarak zengin sayılabilecek bir literatür şeklinde tezahür etmiştir. Nitekim İslâm eğitim tarihinde pek çok eser ezber olgusunun eğitim-öğretimin bir parçası olduğu kabulüyle ezberlenegelmiştir. Bu manzûm telifâtın önemli ürünlerinden biri de Ebû Muhammed Kâsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin (ö. 590/1194) kaleme aldığı ‘Akîletü etrâbi’l-kasâid fî esne’l-mekâsıd adlı çalışmadır. Hz. Osman dönemi istinsâh faaliyetlerinin resmü’l-mushaf ilmi açısından ne derece ehemmiyet arz ettiğini ‘Akîletü etrâbi’l-kasâid fî esne’l-mekâsıd başta olmak üzere pek çok eser ortaya koymaktadır. Gerek telaffuzu gerekse imlâsı açısından Kur’ân kelimelerinin günümüze salimen ulaştırılması adına gerçekleştirilen çalışmalardan biri olan bu eser, üzerinde önemli bir şerh geleneğinin teşekkül etmesi itibarıyla incelenmeyi ziyadesiyle hak etmektedir. Bu makalede, Kur’ân metninin telaffuzu ve imlâsı üzerine telif edilen, resmü’l-mushaf ilmine yönelik olarak yürütülen tedris süreçlerinin bir parçası etrafında ezberlenegelen ‘Akîletü etrâbi’l-kasâid incelenecektir. Bu bağlamda manzûmenin asıl dayanağı olması münasebetiyle Ebû Amr ed-Dânî’nin kaleme aldığı el-Mukni‘ fî resmi mesâhifi’l-emsâr üzerinde de durulacaktır. Ayrıca ‘Akîletü etrâbi’l-kasâid’in anlaşılması için başvurulması zorunluluk arz eden şerhleri de kısaca tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Kur'an-ı Kerim Okuma ve Kıraat İlmi, Resmü'l-Mushaf, İmla, Akiletü'l-etrâb, Manzume

In Terms of Rasm al-Mushaf Literature ‘Akeelah al-Atrab al-Kasaid fi Esne’l-Mekasıd of Kasım b. Firruh al-Shatıbi

In the hijri VI. century books were written in different disciplines of Islamic sciences. The number of poems written in this field has gradually increased. Likewise, the tradition of producing poetic texts is seen as a rich literature to facilitate teaching activities in the field of rasm al-mushaf. As a matter of fact, many works in the history of Islamic education have been memorized with the assumption that memorization is a part of education. One of the important ones in this poetry literature is Ebu Muhammed Kasım b. Firruh al-Shatıbi’s (ö. 590/1194) ‘Akeelah al-atrab al-kasaid fi esne’l-mekasıd. Hz. Osman period istinsah activities are very important in terms of rasm al-mushaf. Many works, especially ‘Akeelah al-atrab al-kasaid, reveal this situation. ‘Akeelah al-atrab al-kasaid is one of the works carried out to convey the words of Qur’an to the present day in terms of both its vocalization and writing. The formation of an important tradition of commentary on this work shows that this work deserves to be examined. In this study, ‘Akeelah al-atrab al-kasaid, which is written on the vocalization and writing of the text of Qur’an and memorized around a part of the teaching processes carried out for the science of rasm al-mushaf, will be examined. In this context, al-Mukni‘ fi resmi mesahif al-emsar, which was written by Ebu Amr Dani because it is the main basis of the work, will also be emphasized. In addition, the annotations of ‘Akeelah al-atrab al-kasaid, which are obligatory to be consulted, will be briefly introduced.

Keywords:

Qur’an Recitation and Qiraah Science, Rasm al-Mushaf, Writing, 'Akeelah al-atrab, Poetry,

PDF

___

Akaslan, Yaşar. Kırâat İlminde Didaktik Şiirler. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2019.
Akaslan, Yaşar. Kırâat İlminin Temel Kaynakları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2021.
Akcan, Resul. Mushaf İmlâsının İrfânî Yorumu: Merrâkuşî Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
Ali el-Kârî, Ali b. Sultân el-Herevî. el-Hibâtü’s-seniyyetü’l-‘aliyye ‘alâ ebyâti’ş-Şâtıbiyyeti’r-râiyye. Thk. Abdurrahman Südeys. Mekke: Dâru Tayyibe el-Hadrâ, 2018.
Altıkulaç, Tayyar. “el-Mukni‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/139. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Altıkulaç, Tayyar. “Sehâvî, Alemüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Altundağ, Mustafa. Hata İddiaları Çerçevesinde Kur’ân’ın Dil ve Yazım Özelliği. Bakü: Nurlar Neşriyat, 2004.
Aslan, Nevrin Nur. Mushaf İmlası Edebiyatının Kaynak Analizi: Danî’nin el-Mukni‘i Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Ca‘berî, Burhânüddîn İbrahim b. Ömer. Cemîletü erbâbi’l-merâsıd fî şerhi ‘Akîleti etrâbi’l-kasâid. Thk. M. Hudayr ez-Zevba‘î. Dımaşk: Dâru’l-Gavsânî, 2010.
Çetin, Abdurrahman. Endülüslü Âlim Ebû Amr ed-Dânî ve Kırâat İlmindeki Yeri. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
Çetin, Abdurrahman. “Şâtıbî, Kâsım b. Fîrruh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Çetin, Abdurrahman. “eş-Şâtıbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/377-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Çetin, Nihad M. “Basît”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/106. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Çollak, Fatih. Kırâat Âlimlerinden İmâm Şâtıbî ve “eş-Şâtıbiyye” Adlı Eseri. İstanbul: Özener Matbaası, 2002.
Dabbâ‘, Ali Muhammed. İthâfü’l-berara bi’l-mütûni’l-‘aşera. Kahire: Mustafa Bâbî Halebî ve Evlâdüh, 1935.
Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Mukni‘ fî ma‘rifeti mersûmi mesâhifi ehli’l-emsâr me‘a Kitâbi’n-Nakt. Nşr. Hâtim Salih Dâmin. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2011.
Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Tahdîd fi’l-itkân ve’t-tecvîd. Thk. Ğânim Kaddûrî Hamed. Amman: Dâru Ammâr, 2000.
Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd. Fezâilü’l-Kur’ân. Thk. Mervân el-Atıyye vd. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, ts.
Hamed, Ğânim Kaddûrî. Resmü’l-mushaf: Dirâse, luğaviyye, târîhiyye. Bağdat: Lecnetü’l-Vataniyye li’l-İhtifal, 1982.
Hamîtû, Abdülhâdî. Kırâatü’l-İmâm Nâfi‘ ‘inde’l-Meğâribe min rivâyeti Ebî Saîd Verş. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2003.
Hamîtû, Abdülhâdî. Mu‘cemu müellefâtil-Hâfız Ebî ‘Amr ed-Dânî: İmâmü’l-kurrâ bi’l-Endelüs ve’l-Mağrib. Âsefî: el-Cem‘iyyeti’l-Mağribiyye li Esâtizeti’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, 2000.
Harrâz, Ebû Abdillah Muhammed b. İbrahim. Mevridü’z-zam’ân fî resmi ahrufi’l-Kur’ân. Thk. Eşref Muhammed Fuat. Mısır: Mektebetü’l-İmâmu’l-Buhârî, 2002.
İbn Ebî Dâvûd, es-Sicistânî. Kitâbü’l-Mesâhif. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
İbn Haldûn, Abdurrahman. Mukaddime. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Sakr. Kahire: Mektebetü Dâru’t-Türâs, ts.
İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. Nşr. Gotthelf Bergsträsser. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1932.
İbnü’l-‘İmâd, Ebü’l-Felah Abdülhayy b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Thk. Abdülkadir Arnavut-Mahmûd Arnavut. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1988.
Kâdî, Abdülğanî Abdülfettâh. el-Vâfî şerhi’ş-Şâtıbiyye fi’l-kırââti’s-seb‘. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî, 1999.
Kaffâl, Ebû Abdillah Muhammed eş-Şâtıbî. Şerhu ‘Akîleti etrâbi’l-kasâid. İmâm Suûd Üniversitesi El Yazma Kütüphanesi, no. 1794.
Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Nşr. Şerafettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971.
Kösesoy, Abdulvahap. el-İntisâr Bağlamında Kur’ânın Metinleşme Süreci. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
Lebîb, Ebû Bekr b. Abdilğanî. ed-Dürretü’s-sakîle fî şerhi ebyâti’l-‘Akîle. Thk. Abdulalî Zu‘bûl. Doha: Katar Evkâf ve Diyanet İşleri Bakanlığı, 2011.
Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı -Mushaf Tarihi ve İmlâsı-. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
Maşalı, Mehmet Emin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/243. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Mûsâ Cârullah, Bigiyev. Şerhu ‘Akile. Kazan: el-Matbaatü’l-Kerîme, 1908.
Mûsâ Cârullah, Bigiyev. ‘Akile Şerhi. Trc. Halil Aldemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
Pilgir, Eren. Kıraat Edebiyatında ve Tedrisatında Manzum Eser Geleneği: Hırzu’l-Emânî Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
Rizeli, Hafız Hüseyin. Şerh-i Kasîde-i Râiyye. Beyazıt Devlet Kütüphanesi, no: 129.
Salihoğlu, Alaaddin. Rizeli Hafız Hüseyin Efendi’nin (ö. 1237/1821) Râiyye Şerhi (Tahkik ve Tahlil). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Sanhâcî, Ebû Muhammed Abdullah b. Ömer -İbn Âcettâ-. et-Tibyân fî şerhi Mevrîdi’z-zam’ân. Tahkik ve Dirâse: Abdulhâfîz b. Muhammed b. Nur b. Ömer el-Hindî. Medine: el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye bi’l-Medîne, 2001.
Sehâvî, ‘Alemüddîn Ali b. Muhammed. el-Vesîle ilâ şerhi’l-‘Akîle. Thk. Mevlây Muhammed İdrîsî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
Şâtıbî, Ebû Muhammed Kâsım b. Fîrruh b. Halef er-Ru‘aynî. ‘Akîletü etrâbi’l-kasâid fî esne’l-mekâsıd. Thk. Eymen Rüşdî Süveyd. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât, 2001.
Tural, Hüseyin. Arap Edebiyatında Arûz. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
Zebîdî, Ebü'l-Feyz Murtaza Muhammed. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc. Kuveyt: Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, 1965.
Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed. Ma‘rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ‘ale’t-tabakât ve’l-a‘sâr. Thk. Tayyar Altıkulaç. İstanbul: İSAM Yayınları, 1995.
buraqbooks. Erişim 24 Ocak 2021. https://buraqbooks.com/index.php?route=product/product&path=119&%20product_id=442
buraqbooks. Erişim 24 Ocak 2021. https://www.buraqbooks.com/index.php?route=product/product&product_id=415
tafsir.net. Erişim 24 Ocak 2021. https://vb.tafsir.net/tafsir39757/#.XnIzkagzbIU King Fahd National Library. Erişim 24 Ocak 2021.
http://ecat.kfnl.gov.sa:88/hipmain/index.htm