Mu‘tezile Kelâmında Ahiret Halleri (Eskatoloji): İbnü’l-Melâhimî Örneği

İnsanın ölümü ile birlikte başlayan kabir hayatında ve sonrasında ahirette meydana gelecek olaylar semʻiyyât başlığı altında ele alınmıştır. Semʻiyyât ilkesi, ilâhiyyât ve nübüvvât ilkeleri ile birlikte kelâm ilminde “usûl-i selâse” den biri olup; meleklere iman ve ahirete iman konularını kapsar. Makalede ahiret hayatının ilk aşaması olan kabirdeki sorgu ve sonrasında insanın ahirette yaşayacağı olaylara dair son dönem Mu‘tezilî kelâmcılarından İbnü’l-Melâhimî’nin görüşleri ele alınacaktır. Onun semʻiyyât konularını anlama hususunda yöntem olarak nasların zahirine bağlı kaldığı görülmektedir. Özellikle kabir azabı, sırat, mîzan gibi konuları ilgili âyet ve hadislerde geçtiği üzere zahirî anlamlarıyla olduğu gibi kabul etmiştir. Bu tür uhrevî olay ve kavramların müşâhede yani gözlem metodu ile değil, şerʻî delil ile ispatlanması gerektiğini söylemiştir. Mu‘tezilî kelâmda aklî bir yöntem olarak kabul edilen te’vil, İbnü’l-Melâhimî’nin de ahirete ilişkin olay ve kavramların anlaşılması ve değerlendirilmesinde yer yer başvurduğu bir yöntemdir. Ancak O, ahiret konularında temel dayanak olarak nassı kabul etmiştir. Bu konular hakkında yaptığı te’villerde Kur’an âyetleri ve hadis rivayetlerinin ifade ettiği literal anlamı göz önünde bulundurmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Mu‘tezile, İbnü’l-Melâhimî, Sem‘iyyât, Ahiret

States of the Hereafter (Eschatology) in Mutazilah Theology: The Example of Ibnu'l-Malâhimî

The events that will occur in the life of the grave which begins with the death of man and in the Hereafter are discussed under the title of sam'iyyât. The principle of sam’iyyât together with the principles of divinity and prophethood is one of the "usûl-i selâse" in the science of kalâm; It covers the subjects of belief in angels and belief in the Hereafter. In the article, the views of Ibn Al-Malâhimî, who is one of the last period Mutazila theologians, about the interrogation in the grave which is the first stage of the Hereafter and the events that a person will experience in the Hereafter will be discussed. It is seen that he adheres to the apparent the religious evidence as a method in understanding the issues of semʻiyyât. In particular, he accepted subjects such as torment in the grave, sırât, and mîzan as they are with their apparent meanings as mentioned in the relevant verses and hadiths. He said that such otherworldly events and concepts should be proved not by observation method, but by religious evidence. Ta’wil, which is accepted as a rational method in Muʿtazilî theology, is also a method that Ibn Al-Malâhimî sometimes resorts to in understanding an avaluating the events and concepts related to the Hereafter. However, he accepted the religious evidence (nas) as the basis for the matters of the Hereafter. In his interpretations on the subjects, he considered the literal meaning of the Qur'anic verses and hadith narrations.

Keywords:

Kalâm, Mutazilah, Ibn Al-Malâhimî, Sam’iyyât, The Hereafter,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1999.
Akın, Murat. “Mu‘tezile’ye Göre Kabir Azabı”, Diyanet İlmi Dergi 53/4 (2017), 151-177.
Âmidî, Seyfeddin b. Ali Muhammed. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. nşr. A. Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâikı’l-Kavmiyye, 2002.
Başoğlu, Tuncay. “Sebr ve Taksim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/255/256. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Bebek, Adil. “Kebîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/163-164. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
Durmuş, İsmail. “Temsîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/434-435. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir. Musannef. thk. Kemal Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. nşr. Hellmut Ritter. 2 Cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne an usuli’d-diyâne. nşr. Beşîr Muhammed Uyûn. Dımaşk: Mektebetu Dâri’l-Beyân, 1990.
Fazlurrahman. Ana Konularıyla Kur’an. çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Fecr Yayınları, 1987.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. El-Madnûn bih ‘alâ gayri ehlihî, Mecmû‘atü Resâili’l-İmâmi’l-Gazzâlî, C.4 içinde. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
Harman, Ömer Faruk. “Cehennem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/227-233. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Hillî, Ebû Mansûr el-Mutahhâr. Keşfü’l-murâd fî şerhi tecridi’l-i‘tikâd (Nasîruddîn et-Tûsî’nin Tecrîdü’l-İtikâd’ıyla birlikte). Beyrut: Müessesetü’l-ʿAlemi li’l-Matbuʿat, 1988.
Hillî, Ebû Mansûr el-Mutahhâr. Menâhicü’l-yakîn fî usuli’d-dîn. nşr. Ya’kûb el-Ca’ferî el-Merâğî. Kum: Daru’l-üsve li’t-Tıbaâ ve’n-neşr, 1415.
İbn Hazm, Ebû Muhammed el-Endelüsî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. nşr. M. İbrahim Nasr – Abdurrahman Umeyre. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1996.
İbn Mâce, el-Kazvînî, es-Sünen, thk. Muhammed Fuad Abdülbâki, 2 Cilt. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, ts.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn el-Harizmî. Kitâbü’l-fâik fî usûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung – Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institüte of Islamic Studies, Free University of¬ Berlin, 2007.
İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn el-Harizmî. Tuhfetü’l-Mütekellimîn fi’r-redd ale’l-felâsife. nşr. Hassan Ensari – Wilferd Madelung. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institüte of Islamic Studies, Free University of¬ Berlin, 2008.
İbn Metteveyh, Ebû Muhammed. Kitâbü’l-mecmû‘ fi’l-muhît bi't-teklif (Kâdî Abdülcebbâr'a izafetle), nşr. J. J. Houben. 3 Cilt. Beyrut: el-Matba‘atü'l-Katûlikiyye, 1965.
İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Kitâbü’l-kalâid fî tashîhi’l-akâid. nşr. Albert Nasrî Nâdir. Beyrut: Dârü’l- Meşrik, 1985.
İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya. Tabakâtü’l-Mu‘tezile, nşr. Susanna Diwald Wilzer. Beyrut: Imprimerie Catholique, 1961.
Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasan el-Hemedânî. Muğnî: el-Lutf. 13. Cilt. nşr. Ebü’l-Alâ Afîfî. Kahire: Matbaʿatü Dârü’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1962.
Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasan el-Hemedânî. Muğnî: el-Aslah, istihkâku’z-zem, et-tevbe. 14. Cilt. nşr. Mustafa es-Sekkâ. Kahire: Darü’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1965.
Kâdî Abdülcebbâr, Ebü'l-Hasan el-Hemedânî. Fazlû’l-i’tizâl ve tabakâtu’l-Mu’tezile. nşr. Fuâd Seyyid. Tunus: Darü’t-Tunusiye, 1986.
Karadaş, Cağfer. “Teceddüd-i Emsâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40/239-241, İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Kubat, Mehmet. “Mezheplerin Ana İhtilaf Konularından Biri Olarak Kabir Azabı”, Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi (2020), 11/9-32.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
Kutlu, Sönmez. “Mürcie Mezhebi: Doğuşu, Fikirleri, Edebiyatı ve İslâm Düşüncesine Katkıları”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi (2002), 168-210.
Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâiler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
Koloğlu, Orhan Şener. “İbnü’l-Melâhimî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ek-1, 616-617. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Mânkdîm Şeşdîv. Ta‘lîk alâ şerhi’l-usûli’l-hamse (Şerhu’l-usûli’l-hamse adıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle), nşr. Abdülkerim Osmân. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1965.
Mâtüridî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-Tevhîd. nşr. Bekir Topaloğlu – Muhammed Aruçi. İSAM Yayınları, 2019.
Müslîm, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd AbdülbâkiCilt. Beyru. 5 t: Dâru Tarihi’t-Türasi’l-Arabî, ts.
Nesefî, Ebü'l-Mu‘în. Tebsıratü’l-edille fi usûli’d-din. nşr. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
Ödemiş, Mehmet. “Tartışmalı Bir Akide Problemi Olarak Kabir Azabı”, Kahramanmaraş Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30 (2017), 503-567.
Özdemir Nida – Düzgüner Sevde. “Psikolojik Açıdan Suçluluk, Pişmanlık ve Günahkarlığın Kapsamı ve Yakın Kavramlar Arasındaki Yeri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 49 (2020), 497-529.
Özerol, Mehmet Fatih. Mutezile’de Tevhid. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
Özerol, Mehmet Fatih. “Behşemiyye ile Hüseyniyye Ekolleri Arasındaki Görüş Ayrılıkları”, Kilitbahir, 16 (2020), 121-143.
Râzî, Fahreddîn. et-Tefsîrü’l-kebîr: Mefâtihû’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr li’t-Tıbaâti ve’n- Neşr ve’t-Tevzi‘. 1981.
Schmidtke, Sabine. The Theology of al-‘Allame al-Hillî. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1991.
Şahin, M. Süreyya. “Cennet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/376-386. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Şeyh Müfîd, el-Ukberî. Evâilü’l-makâlât fi’l-mezâhib ve’l-muhtârât. nşr. Mehdî Muhakkık. Tahran: Tehran University Press, 1993.
Tabersî, Ebû Alî. Mecmau’l-beyân fî tefsiri’l-Kur’ân. 30 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
Tirmizî, Ebû Îsâ. Sünen. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü ve Matbaʿatü Mustafa el-Bâbî, 1975.
Toprak, Süleyman. “Münker ve Nekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/14-15. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Yavuz, Yusuf Şevki. “İhbât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/529-530. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Fâsık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/202-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. Yavuz, Yusuf Şevki. “İstidlâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/325-328. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Zemahşerî, Cârullah. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekavîl fî vücûhi’t-te’vîl. nşr. A. Ahmed Abdülmevcûd- A. Muhammed Muavvıd. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Âbikân, 1998.
Zemahşerî, Cârullah. Minhâc fî usuli’d-dîn. nşr. Sabine Schmidtke. Stuttgart: Franz Steiner, 1997.