EBUSSUÛD EFENDİ’NİN HİDAYET-DALÂLET ANLAYIŞI

Osmanlı’nın tartışmasız en önemli âlimlerinden biri olan Ebussuûd Efendi, daha çok hukukçu ve müfessir kimliğiyle tanınmış bir zattır. Onun kelam ilminin önemli meselelerinden birisini teşkil eden hidâyet-dalâlet konusuyla ilgili görüşleri meşhur tefsir eserinde yer almaktadır. Mâtürîdî bir çizgi takip eden müfessir, hidâyet ve dalâlet konusunu da bu anlayış üzerinden şekillendirmiştir. Kişinin hidâyete sevki ile dalâlete düşmesini kul merkezli bir biçimde yorumlayan müellif, konuyla ilgili âyetleri tefsir ederken hidâyet ve dalâletin yaratılmasını insanın özgür olan iradesini iyiliğe yahut kötülüğe yöneltmesiyle ilişkilendirmeye dikkat etmiştir. Bu makalede Ebussuûd Efendi’nin kimliğinde Matüridiyye mezhebinin daha çok müteahhirun kelamcılarında görülen hidâyet ve dalâlet ile insan iradesi arasında bir bağ kurma anlayışının bir yansıması ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Ebussuûd Efendi, kader, hidâyet, dalâlet

PDF

___

Akgündüz, Ahmet, “Ebüssuûd Efendi”, DİA, c. X, ss. 365-371.
Ali el-Kârî, Nûreddin, Şerhu Bedi’l-emâlî, İstanbul: Dersaadet Kitabevi, 1985.
Altıntaş, Ramazan, Kur’an’da Hidâyet ve Dalâlet, İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
Alûsî, Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd, Ruhü'l-meani fî tefsiri'l-Kur'âni'l-azim ve's-seb’i'l-mesani, Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, [t.y.].
Aşık Çelebi, Ahmed b. Ali Zeynelâbidin, Zeylü’ş-Şekaiki’n-Numaniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye, thk.: Abdürrezzak Hidâyet, Kahire: Dâru’l-Hidaye, 1713/2007.
Aydemir, Abdullah, “Ebussu’ûd Efendi II”, Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi], 1973, cilt: XII, sayı: 3, ss. 136-144.
el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed Abdülkahir, Usulü'd-din, İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928.
Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed, Kitâbu’t-Temhîd, thk.: Richard Yusuf Mekarisi Yesui, Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
el-Beyâdî, Kemaleddin Ahmed, İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm, thk.: Yusuf Abdurrahman eş-Şafiî, Karaçi: Zam Zam Publishers, 2004.
Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed, Envarü't-tenzil ve esrarü't-te'vil, idad: Muhammed Abdurrahman Mar‘aşlî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, [t.y.].
Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1974.
el-Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiü’s-sahîh Sahîhu’l-Buhârî, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Bulut, Mehmet, “Hidâyet-Dalâlet ve İnsanın Sorumluluğu”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1995, sayı: 9, ss. 229-260.
Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, haz.: Ali Fikri Yavuz, İsmail Özen, İstanbul: Meral Yayınevi, [t.y.].
Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988.
Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, et-Ta’rîfât, yy. [t.y.].
el-Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik Kitâbü'l-İrşad ilâ kavâtıi’l-edilleti fi usûli’l-i’tikad, tahk.: Muhammed Yusuf Musa, Ali Abdülmünim Abdülhamid, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1369/1950.
Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislam Ebussuûd Efendi’nin Fetvalarına Göre Kanuni Devrinde Osmanlı Hayatı = Fetâvâ-yı Ebussu’ûd Efendi, İstanbul: Şule Yayınları, 1998.
Düzenli, Pehlül, Şeyhülislam Ebussuûd Efendi ve Fetvaları, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2012.
Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî, Tefsîru Ebi’s-suûd, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, [t.y.].
el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen İbn Ebu Bişr Ali b. İsmail b. İshak, el-İbâne an usûli’d-diyane, thk.: Fevkıyye Hüseyin Mahmud, Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1397/1977.
___, Makalatü'l-İslâmiyyin ve ihtilafü'l-musallin, tahk.: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Kahire: Mektebetü'n-Nehda’l-Mısriyye, 1950.
Evliya Çelebi, Muhammed Zıllî İbn Derviş, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dersaadet: İkdâm Matbaası, 1314.
Hayyat, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed b. Osman, Kitabü’l-İntisar ve'r-red ala İbni'r-Ravendi el-mülhid, thk.: H.S.. Nyberg, Kahire: Mektebetü’d-Dâri’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
İbn Furek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Furek el-Ensârî, Makalatü'ş-şeyh Ebi'l-Hasan el-Eş'ari, thk.: Ahmed Abdürrahim es-Sâyih, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1425/2005.
el-İsfâhânî, Rağıb, Müfredat Kur’an Kavramları Sözlüğü, çev.: Abdülbaki Güneş, Mehmet Yolcu, İstanbul: Yarın Yayınları, 2015.
Kemalpaşazade, İbn Kemal Ahmed Şemseddin, er-Risale fi'l-Cebr ve'l-Kader (Resail-i İbn Kemal içinde), nşr.: Ahmed Cevdet, Dârülhilâfetilaliyye: İkdam Matbaası, 1316.
el-Leknevî, Ebu’l-Hasenat Muhammed Abdülhay, el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, tsh. ve tlk.: Muhammed Bedreddin Ebû Firas en-Na’sani, Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, [t.y.].
el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, Kitâbü't-Tevhid, tahk.: Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi, Beyrut: Dâru Sâdır, İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, [t.y.].
___, Te’vilatu ehli’s-sünne, thk.: Mecdi Baslum, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
Müslim, b. el-Haccâc, el-Câmiü’s-Sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
en-Nesefi, Ebü'l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medârikü't-tenzîl ve hakaikü't-te'vîl, thk.: Yusuf Ali Büdeyvi, Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
en-Nesefî, Ebü'l-Muin Meymûn b. Muhammed, Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn, tahk.: Hüseyin Atay, Şaban Ali Düzgün, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
Peçevi, İbrahim, Tarih-i Peçevi, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1283.
es-Sâbûnî, Ebû Muhammed Nuruddin, Kitabü’l-bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye fi usuli’d-din, tahk.: Fethullah Huleyf, Kahire: Dâru’l-Maarif, 1969.
Şemseddîn Sâmî, Kâmusu’l-A’lâm, İstanbul: Mihran Matbaası, 1306.
Teftâzânî, Mesud b. Ömer b. Abdullah Sadüddin, Şerhu’l-Makâsıd, tahk.: Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
Tunç, Cihad, “İslâm Dinine Göre Hidâyet ve Dalâlet”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1989, sayı: 6, ss. 25-41.
Yazır, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, sad.: İsmail Karaçam ve diğerleri, İstanbul: Azim Dağıtım, 2011.
Yeprem, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî, İstanbul: İfav Yayınları, 1997.
Yıldırım, Suat, Kur’an’da Ulûhiyyet, İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2010.
Zemahşerî, Ebü'l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer, el-Keşşaf an hakaikı gavamizi’t-tenzil ve uyuni'l-ekavil fî vücuhi't-te’vil, thk.: Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1998/ 1418.