İdrîs-i Bitlisî’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesindeki Tahkik Tavrı

Tefsir tarihinde 7. asırdan sonra yoğun bir şekilde görülen şerh-hâşiyeler, tefsir edebiyatının önemli bir halkasını oluşturmuştur. Üzerine hâşiyelerin yazıldığı en önemli iki tefsir metni Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ve onu merkeze alan Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’idir. Hâşiyeler musanniflerin ifadelerini veya bu ifadeler bağlamında çeşitli meseleleri ele alarak âyetlerin tefsir sürecine önemli katkılar sunmuştur. Bu itibarla Envârü’t-tenzîl hâşiyeleri içerisinde hem aklî ve naklî ilimlerde mahir hem de önemli bir tarihçi ve siyasetçi olan İdrîs-i Bitlîsî’nin hâşiyesi dikkat çekici bir niteliğe sahiptir. Bu makalenin inceleme konusunu oluşturan hâşiyede, Bitlîsî’nin temelde nasıl bir tavır sergilediği önemlidir. Zira hâşiyelerde şârihler asıl metni sadece şerh edici, mevcut görüşleri ihtisar edici, nakledici veya tahkik edici bir tavır sergileyebilmektedirler. Mezkûr tavırların herbiri belli bir maksada dayalı veya faydaya dönük olmakla birlikte özellikle tahkik tavrının sergilendiği hâşiyeler asıl metinlerdeki ve bunlar üzerine yazılan hâşiyelerdeki tespitleri, görüş ve iddiaları bazen mukayese ve muhakeme bazen de tahlil, tenkit, tahkim, tercih, tasdik veya tafsil gibi açılardan inceleyerek mevcut birikime ve neticede âyetlerin tefsirine katkı sağlayıcı bir niteliğe sahip olmuştur. Bu sebeple makalede Bitlîsî’nin hâşiyede nasıl bir tavır sergilediği deskriptif yöntem ve mukayeseli metin okuma yöntemiyle tespit edilmiş, hangi özelliğe sahip hâşiyelerden olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunun öncesinde de hâşiyenin müellife aidiyeti, teknik özellikleri ve kaynakları hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Bitlîsî, Hâşiye, Envârü’t-tenzîl, Tahkik

Idrīs-i Bitlīsī’s Attitude of Tahqīq (Analyzing) in His Hāshiyah Anwār al-Tanzīl

The sharḥ-ḥāshiyahs, which were mostly seen intensely after the 7th century in the history of tafsīr, formed an important circle of tafsīr literature. The two most important tafsīr texts on which the ḥāshiyahs were written are al-Zamakhsharī’s al-Kashshāf and al-Baydāwī’s Anwār al-Tanzīl, which centers it. Ḥāshiyahs made important contributions to the interpretation process of the verses by addressing the expressions of the musannifs (author of the original text) or various issues in the context of these expressions. In this respect, the ḥāshiyah of Bitlīsī, who is both an expert in rational and traditional sciences and an important politician and historian, has a remarkable quality among Anwār al-Tanzīl ḥāshiyahs. In the ḥāshiyah, which is the subject of this article, what kind of attitude Bitlīsī exhibited is important. Because in the ḥāshiyahs, the commentators only exhibit an attitude of explaining the original text, summarizing, conveying or analyzing (tahqīq) the pre-existing views. Each of the aforementioned attitudes is based on a certain purpose or benefit, in the ḥāshiyahs in which the tahqīq attitude is exhibited, the determinations, opinions and claims in the original texts and the ḥāshiyahs written on them were analyzed sometimes in terms of comparing and reasoning, and sometimes in terms of resolving, criticizing, strengthening, opting, detailing or attesting. By doing this, the ḥāshiyahs have a quality that contributes to the existing knowledge and ultimately to the interpretation of the verses. For this reason, it has been determined in the article what kind of attitude Bitlīsī exhibited in the annotation by descriptive method and comparative text reading method, and it has been tried to reveal what feature the ḥāshiyah has. Before that, information was given about the ownership of the ḥāshiyah to the author, its technical features and resources.

Keywords:

Tafsīr, Bitlīsī, Hāshiyah, Anwār al-Tanzīl, Tahqīq.,

PDF

___

Beyzâvî, Nâsırüddin Ebu’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘âşlî. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418.
Bitlîsî, İdrîs b. Hüsameddin Ali. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Beyzâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 303, 1b-145a.
Boyalık, M. Taha. el-Keşşâf Literatürü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
Coşkun, Muhammet. “Müteahhirun Dönemi Ulûm-i İslamiyye Formasyonunun Osmanlı Tefsir Geleneğindeki İzsürümü: XVIII. yy. Envâru’t-tenzîl Hâşiyelerinde Tahkīk Tavrı”. Os-manlı’da İlm-i Tefsir, ed. M. Taha Boyalık – Harun Abacı. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019, 331-355.
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Hâşiye ‘ale’l-Keşşâf. Mısır: Mektebe Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1966.
el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türasi’l-‘Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: ‘Ulumü’l-Kur’ân: Mahtûtâtü’t-tefsir ve ‘ulûmüh. 12 cilt. Amman: el-Mecma‘ü’l-Melekî, 1989.
Genç, Vural. Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bitlîsî. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmi‘ü’ş-şurûh ve’l-havâşî: Mu‘cemun şâmil li-esmâi’l-kütübi’l-meşrûha fi’t-türâsi’l-İslamî ve beyâni şurûhihâ. 5 cilt. Ebû Dabi: el-Mecma‘ü’s-Sekâfî, 2004.
Kaya, Mesut, Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2019.
Maden, Şükrü. “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl Literatürü ve Literatür Değerlendirme-si”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Kâdî Beyzâvî. ed. Mustakim Arıcı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017, 581-657.
Özcan, Abdülkadir. “İdrîs-i Bitlisî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21/485-488. Tahir, Bursalı Mehmet. Osmanlı Müellifleri. haz. İsmail Özen. 3cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1975.
Teftâzânî, Sa‘düddin Mes‘ûd b. Ömer. Hâşiye ‘ale’l-Keşşâf. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 165, 1b-444b.
Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsû‘âtü keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahruc. 2 cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
Türker, Ömer. “Sonrakilerin Eleştirel Geleneği: Tahkîk”. İslâm Düşünce Atlası. ed. İbrahim Halil Üçer. 3cilt. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Umur, Suha. Osmanlı Padişah Tuğraları. İstanbul: Cem Yayınevi, 1980.
Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Carullah Muhammed b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdüsselâm Şahin. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 5. Baskı, 2009.