Özkan ŞİMŞEK

Nass ile Tayin Fikrine Mu‘tezilî Bir Eleştiri: Ebû Tâhir Rüknüddin et-Tureysisî Örneği

Bu çalışmada İslam düşünce tarihinde çokça ele alınan yönetime gelmede “nass ile tayin” anlayışına yönelik genelde Mu‘tezile’nin özelde ise bir Mu‘tezilî âlim Ebû Tâhir Rüknüddin et-Tureysisî’nin eleştirileri konu edinilmektedir. “Nass ile tayin” anlayışı Kur’ân âyetleri ve hadisler üzerinden temellendirilmeye çalışılan bir husustur. Şii çevrelerle özdeşleşen bu anlayış bazı Sünnî ekollerde de dillendirilmiştir. Genelde dördüncü halife Ali’nin imâmeti çerçevesinde konu tartışılsa da bazı çevrelerde birinci halife Ebû Bekir’in imâmeti için de nass ile tayin iddia edilmiştir. Mu‘tezile temelde Şîa’nın imâmet anlayışına birçok eleştiri yöneltmiştir. Bu iddialar doğrudan Kur’ân metni üzerinden yapıldığı için âyetler bağlamında yeniden konunun değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu noktada Mu‘tezilî bilgin Tureysisî’nin yaklaşımı önem arz etmektedir. O, mezheplerin görüşlerini temellendirmede esas aldıkları âyetleri dilin ve aklın sınırında anlama çabası içerisinde olduğu Müteşâbihü’l-Kur’ân adlı eserinde “nass ile tayin” fikrine yönelik eleştirilerini sürdürmektedir. Hem İmâmiyye’nin hem de Bekriyye’nin iddialarını âyetler bağlamında ele almakta ve bu fırkaları tenkid etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Mutezile, Tureysisi, Nass ile tayin, Şura

A Mu‘tazilite Critique of “Ta‘yēen by Naṣṣ”: The Case of Rukn al-Dīn Abū Ṭāhir al- Ṭuraythīthī

This study is an attempt to examine the critiques of Mu‘tazilites in general and Rukn al-Dīn Abū Ṭāhir al- Ṭuraythīthī in particular, of “ta’yēen by naṣṣ” (appointment by text or direct proclamation) which has long been discussed within the intellectual history of Islam. The concept of ta’yēen by nass is a case which has been attempted to be grounded on the basis of Qur’ān and Ḥadith. Although it is thought to be peculiar to the Shiite circles, it has also been expressed in some Sunni schools as well. Despite the fact that it is generally discussed in regard to the imamate of the fourth Caliph ‘Ali, some also argued that ta‘yēen by ṇass was to be the case for the imamate of Abū Bakr. Concerning this theory, Mu‘tazila levelled a great number of essential critiques at the Shiites’ understanding of matter. Since it has been discussed in direct relation to the textual evidences from the Qur’ān, a re-examination of the subject in the Qur’anic context is required. In this regard, the methodological approach of Mu‘tazilite scholar al-Ṭuraythīthī is an important component to take into consideration. Ṭāhir al- Ṭuraythīthī criticizes the sects for their understandings of the notion of ta‘yēen by naṣṣ, in his prominent book “Mutashābih al-Qur’ān” in which he tries to understand the subject at stake within the boundaries of language and reason. Moreover, he evaluates the assertions of both Imāmiyya and Bakriyya and criticizes both sides relying on the contextual basis of Qur’ānic verses.

Keywords:

al-Tụraythīthī, Imamate, Ta‘yēen by naṣṣ,

PDF

___

Belhî, Ebu’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud:Kitabu’l-makalat, thk. Hüseyin Hansu ve dğr, Kuramer-Daru’l-Feth, İstanbul- Amman, 2018.
Bozan, Metin: İmâmiyye Şiası’nın Oluşumu, İstanbul, İsam, 2018.
Cahiz, Ebu Osman Amr b. Bahr: Kitabu’l-Osmaniyye, thk. Abdusselam Muhammed Harun, Beyrut, 1992
Cürcanî, Seyyid Şerîf: Şerhu'l-Mevâkıf, çev. Ömer Türker, TYEKB, İstanbul, 2015, c. III.
Cüveynî, İmamu’l Haremeyn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf: el-İrşâd ilâ kavâtıi'l-edille fî usûli'l-itikâd, Mektebetü'l-Hanci, Kahire, 1950.
Doğan, Muhammed Osman: Tecrı̂dü’l-İtikâd Şârı̇hlerı̇nde İmâmet: İsfahânı̂ ve Alı̇ Kuşçu Örneği (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Ebu’l-Muin en-Nesefî, Meymum b. Muhammed: Tabsıratü'l-edille fî ‘usûli'd-din, thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, DİB Yayınları, 2012, C.II.
el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasen: el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne, thk. Abbas Sabbağ, Daru’n-Nefais, Beyrut, 1990.
İlk Dönem İslam Mezhepleri (Makâlâtu’l-islâmiyyin ve ihtilâfu’l-musallîn), çev. Mehmet Dalkılıç, Ömer Aydın, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005.
Lüma’ fi'r-red ‘ala ehli'z-zeyğ ve'l-bida’, Hamûde Ğurabe, Kahire, 1988.
el-Kâtib, Ahmed: Şiada Siyasal Düşüncenin Gelişimi, Otto, Ankara, 2016
Hizmetli, Sabri: “Cahiz'ın İmamet Anlayışı”, AÜİFD, XXVI/68, Ankara, I983.
İbn Ebi’l-Hadid, İzzüddin Abdülhamid b. Hibetillah el-Medainî: Şerhu nehcu’l-belağa, thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim, Kahire, 1959.
İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî:
el-Fasl, TYEKB, İstanbul, C. I-III. 2017. İbn Melâhimî, Mahmud b. Muhammed: Kitâbü’l-Fâik fî usûli’d-dîn, thk, Faysal Avn, Kâhire, Dârü’l- kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2010,
İbn Murteza, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ: Kitâbu’l-kalâid fî tashîhi’l-‘akâid, thk. A. Nasri, Dâru’l- Meşrık, Beyrut, 1986.
Koloğlu, Orhan Şener: Cübbailerin Kelam Sistemi, İsam Yayınları, İstanbul, 2011.
Kâdî Abdülcebbâr, Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî: el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl: fî’l-imâme, thk. Mahmud Muhammed Kasım, Kahire, ed-Dar’ul-Mısriyye, 1965, C. XX,
Şerhu’l-usûli’l-hamse, çev. İlyas Çelebi, TYEKB, İstanbul, C. I, 2013.
Tesbitu delâil’n-nübüvve, çev. Ömer Aydın-M. Şerif Eroğlu, TYEKB, İstanbul, 2007.
Kâdî Beyzavî, Tavâli‘u’l-envâr min metâli‘i’l-enzâr, çev. İlyas Çelebi- Mahmut Çınar, TYEKB, İstanbul, 2014.
er-Razî, Fahreddin Muhammed b. Ömer: Meâlimu usûli’d-dîn, Darü’z-Ziya, Kuveyt, 2012.
Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyetü’l-usûl, Darü’z-Zehâir, thk. Said Fûde, 2015.
Özdinç, Rıdvan: İtikat ve Siyaset, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2018.
Şeşdîv, Mânkdim: Şerhu’l-usûli’l-hamse, çev. İlyas Çelebi, TYEKB, İstanbul, 2013, C. II.
Şeyh Müfid, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el‐Ukberi el‐Bağdâdi: Evâilu’l‐makalât fi’l‐mezahibi’l‐muhtarât, thk. İbrahim el‐Ensari, Beyrut, Dâru’l‐Müfîd, 1993, C. I Tureysisî, Rüknüddin Ebi Tahir: Müteşabihü’l-Kur’an, thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Salimî, Ma’hadü Mahtutati’l-Arabi, Kahire, 2015.
el-Urmevî, Sirâceddin: Lübâbü’l erba‘in, thk. Muhammed Yusuf İdris, Darü’s-Salih, 2017.