Ortaçağda Mülkiyet ve Kişilik İhlalleri: Burcî Memlûk Sultanı Ferec b. Berkûk Örneği

Bilinen en eski uygulamaları Eskiçağ medeniyetlerinde görülen müsadere, mülkiyet ve kişilik hakları ile ilgilidir. Devletin bir karşılık ödemeden kişinin mal veya emlâkini elinden almaya yönelik olan müsadere, caydırıcı bir ceza olarak görülebilir. Aslında, suçluyu te’dib etmek ve olası suçlardan caydırmak gibi nedenlerle yaptırım kararının verilmesi ve uygulanması sırasındaki etkenler, müeyyideyi keyfi bir hale getirirken müsadereyi Burcî Memlûklerinde sıkça uygulanan bir gelir kaynağı olma yoluna götürmüştür. Istılahi olarak müsadere, devlet adına yapılan bir te’dib aracı iken mevcut iktisadi kaostan menfaat sağlayan kişilerin güç ve zenginlik arayışına dönüşmüştür. İrtikâb ve iltimas ile beraber örneklerde sıkça gördüğümüz el koyma işlemi ahlâkî bir sorun olduğu gibi bu durum ayrıca iktisadî bir zafiyettir. Dönemin tanıklarının ifadesine göre; bu dönemde Mısır’ı ziyaret eden gayr-ı müslimler, Memlûk Emirlerinin dahi şehirde lüks bir hayat yaşadıklarını ve onların çok servete sahip olduklarını müşahede etmişlerdir. Memlûk kaynakları, tek bir Emir’in bile sıkıntılı bir hayat geçirdiğini zikretmemiş, sultan ve emirlerin servetlerinden ve onların debdebeli bir hayat yaşadıklarından bahsetmişlerdir. Vezirlerin, valilerin ve diğer devlet görevlilerinin tekrar tekrar aynı zenginliğe sahip olmaları tek bir gelire bağlanamaz. Küçük yaşta tahta geçen Ferec döneminde Memlûk Devleti bir yandan iktisadî bunalımlar, diğer yandan ümera arasındaki mücadele ve Timur’un Suriye’yi istilası gibi ciddi olaylarla karşılaşmıştır. İşte bu kargaşa ortamında devletin gelirlerini artırmaya yönelik ilk faaliyetler müsaderenin gelir kaynağı olarak uygulanması olarak görülmektedir. Memlûk kaynaklarına göre Burcî Memlûklerinde en fazla müsadere müeyyidesinin Sultan Berkûk, Ferec ve Kayıtbay dönemlerinde olduğu görülmektedir. Sultan Ferec, bütün saltanat döneminde Mısır ve Suriye’de otoritesini tesis etmek için mücadele etmiş ancak hem tahtını hem de hayatını çirkin bir şekilde kaybetmiştir. Berkûk dönemindeki müsadere uygulamalarını ayrı tutacak olursak onun dönemindeki bu müeyyidelerin bahsi geçen iç ve dış, siyasi-askeri çekişmelere bağlı olduğunu söyleyebiliriz.

Anahtar Kelimeler:

Burcî, Ferec b. Berkûk, Müsadere, Memlûk

Property and Personaiıty Violations in the Middle Ages: The Example of Burjı Mamluk Sultan Faraj b. Barquq

The oldest known practices are related to confiscation, property and personality rights seen in ancient civilizations. Confiscation, which aims to take away the property or property of the state without paying any compensation, can be seen as a deterrent punishment. In fact, while the factors during the decision and implementation of the sanction decision for reasons such as detecting the criminal and deterring possible crimes made the sanction arbitrary, the confiscation became a frequently applied source of income in the Burji Mamluks. By definition, confiscation was an act on behalf of the state, but turned into a search for power and wealth by those who benefit from the current economic chaos. In addition to bribery and favoritism, seizure, which we often see in the examples, is a moral problem, and this is also an economic weakness. According to the testimony of the witnesses of the period; Non-Muslims who visited Egypt during this period observed that even the Mamluk Emirs lived a luxurious life in the city and that they had a lot of wealth. Mamluk writers did not mention that even a single Emir had a troubled life, but they talked about the wealth of the sultan and the emirs and that they lived a life of glory. The fact that viziers, governors and other government officials have the same wealth over and over cannot be attributed to a single income. In the period of Faraj, who took the throne at a young age, the Mamluk State faced serious events such as economic crises on the one hand, the struggle between the ümera and Timur's invasion of Syria. In this turbulent environment, the first activities of the state to increase revenues are seen as the implementation of confiscation as a source of income. According to the Mamluk sources, it is seen that the most confiscation sanctions in the Burji Mamluks were during the periods of Sultan Barquq, Faraj and Qaitbay. During his reign, Sultan Ferec struggled to establish his authority in Egypt and Syria, but lost both his throne and his life in an ugly way. If we keep the confiscation practices in the period of Barquq, we can say that these sanctions during his period were dependent on the aforementioned internal and external political-military conflicts.

Keywords:

Burji, Faraj b. Barquq, Confiscation, Mamluk,

PDF

___

‘Âşık Paşa-Zâde (1332) Tevârih-i Âl-i Osman, (Neşr. Âlî Bey) İstanbul.
‘Aziz b. Erdeşir Esterâbadî, (1990) Bezm u Rezm, (çev. Mürsel Öztürk), KBY, Ankara.
Ağır, A. Mesut (2015) Memlûklerde Ticaret, Çizgi Yay. Konya.
Ayaz, F. Y. (2006) “Memlûkler Döneminde Vezirlerin Görevleri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1) (s. 141-180).
Ayaz, F. Y. (2009) Memlûkler Döneminde Vezirlik 1250-1517, Ankara.
Çetin, Altan (2004) “Memlûkler Döneminde Kârimî Tüccarları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXII/35, Ankara. (s. 71-87)
Çıplak, Esra (2005) el- Melik en-Nasır Ferec b. Berkûk Devri Memlûk Sultanlığı (791-815/1399-1412), Gazi Üniversitesi, SBE, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Çıplak, Esra (2015) Burcî Memlûkler Döneminde Müsâdere (1382 – 1517), Gazi Üniversitesi, SBE, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Ankara.
Dumit, A.H. (1970) ed-Devlet el-Memlûkiyye Tarih-i Siyasî ve el-İktisadî ve el-’Askerî, Beyrût.
el-’Aynî, Bedreddin Mahmûd b. Ahmed. (2002), ‘Ikdu’l-Cuman fî Tarihi Ehli’z-Zamân “es-Sultan Berkûk Müessesü Devlet el-Memâlîk el-Çerâkise”, Safahatu min Tarihi Mısır, H. 784-801/M. 1382-1398, (tahkik: İman ‘Ömer Şükrü), Kahire.
el-’Aynî, Bedreddin Mahmûd b. Ahmed. ‘Ikd el-Cumân fî Tarihi Ehl ez- Zamân, Veliyyeddin Efendi Ktp, nr. 2396.
el-Cevherî, İsmail b. Hammâd, (1990) es-Sıhâh Tâc el-Luga ve Sıhâh el-’Arabiyye, (Neşr. Ahmed ‘Abdülgafûr ‘Attâr), 7 Cilt, Beyrût.
el-Firuzâbâdî, Mecdeddin Muhammed b. Ya’kûb eş-Şirâzî (1978-1980) el-Kâmûs el-Muhît, 4 Cilt, Kahire.
el-Makrîzî, (1998) Kitab el-Mevâ’iz ve el-İ’tibâr fî Zikr el-Hıtât ve el-Âsâr, (Neşr. Muhammed Zinhüm-Medîha eş-Şarkâvî), 3 Cilt, Kahire.
el-Makrîzî, Takîeddin Ahmed b. Ali (1971–1972) Kitâb es-Sülûk li-Ma’rifet Düvel el-Mülûk, (Neşr. Sa’îd ‘Abdülfettah ‘Aşûr), 4 Cilt, Matba’at Dâr el-Kütüb, Kahire.
el-Makrîzî, Takîeddin Ahmed b. Ali (1999) İgâset el-Umme bi-Keşf el-Gumme, (Neşr. Yâsir Seyyid Salihîn), Kahire.
el-Malatî, Zeynüddin ‘Abdülbâsıt b. Halil b. Şahin (2002) Neyl el-Emel fî Zeyl ed-Düvel, (neşr. ‘Ömer ‘Abdüsselâm Tedmürî), C. I/II, Sayda-Beyrut.
Emad Abou-Ghazi (2018) “Egyptian Archives and the Rewriting of the Mamluk’s History”, Journal of Islamic Area Studies 10, Cairo. (p. 5-16)
Esen, Hüseyin (2002) “İslam Hukuku Açısından Müsâdere”, Dokuz Eylül Üniv. İFD, XV, İzmir. (s. 191-225)
es-Safedî, Salahaddin Halil b. Aybek (2000) el-Vâfi bi’l-Vefayât, (tahkik: A. Arnavud-T. Mustafa), C.X, Beyrut.
es-Sayrâfî, Ali b. Davûd b. el-Hatîb el-Cevherî (1970) Nüzhet en-Nüfûs ve el-Ebdân fî Tevârîh ez-Zamân, (Neşr. Hasan Habeşî), Matba’atü Dâr el-Kütüb, Kahire.
es-Suyûtî, ‘Abd er-Rahmân b. Ebî Bekir (1998) Târih el-Hulefâ, (Neşr. Muhammed Muhiyyuddîn ‘Abd el-Hamid), Beyrût.
eş-Şerbînî, Beyyûmî İsmâil (1997) Müṣâderâtü’l-Emlâk fi’d-Devleti’l-İslâmiyye: ʿAṣru Selâṭîni’l-Memâlîk, C.I, Kahire.
ez-Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtada el-Hüseynî (1973) Tâc el-Arûs, (Neşr. Mustafa Hicâzî), 40 Cilt, Kuveyt.
Falay, Nihat (1978) “İbn Haldun’un İktisadi Görüşleri”, İÜ İktisat Fakültesi Maliye Enstitüsü Yayını, İstanbul. (s. 1-64)
Hamîdullah, Muhammed,(1985) el-Vesâik es-Siyâsiyye ve el-İdariyye li’l-Uhûd el-Fâtımiyye ve el-Atabekiyye ve el-Eyyûbiyye, Dirâseti Nusûs, Silsiletü Vesâiki el-İslâm 4, Beyrut.
İbn Arabşah, Şihâbeddin Ahmed b. Muhammed (1882) ‘Acâ’ib el-Makdûr fî Ahbari et-Teymur, (Neşr. Kebîrüddin Ahmed-Major H. S. Jarret), Kalküta.
İbn Dokmak, Sârımeddin İbrahim b. Muhammed b. Aydemir, (1982) el-Cevherü’s-Semîn fî Siyeri’l-Hulefâ ve’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, (Neşr. Saîd A. Âşûr-Ahmed es-Seyyid Derrâc), Mekke.
İbn el-Furat, Nâsıreddin Muhammed b. ‘Abdürrahim (1936) Tarihu ibn el-Furat, (Neşr. Kostantin Zurayk), 9 Cilt, el-Matba’a el-Emir Kâniye, Beyrût. (9/1 245 sh.)
İbn Hacer, Şihâb ed-Din Ahmed b. Ali el-’Askalânî ( 1994) İnbâ’ el-Gumr bi-Ebnâ el-’Umr, (Neşr. Dr. Hasan Habeşî), C. II, Kahire.
İbn Hacer, Şihâb ed-Din Ahmed b. Ali el-’Askalânî (1993) ed-Dürer el-Kâmine fî A’yân el-Miet es-Sâmine, 4 Cilt, Dâr el-Ceyl, Beyrût.
İbn Haldûn, Velîeddin ‘Abdurahmân b. Muhammed (2007, 2009) Mukaddime (haz. Süleyman Uludağ), 2C, 5-6. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul.
İbn İyas, Zeyneddin Muhammed b. Ahmed (1983) Bedâ’i’ ez-Zuhûr fî Vekâyi’ ed-Duhûr, I/II, (tahkik: Muhammed Mustafa), Kahire.
İbn Kadı Şuhbe, Takîeddin Ebû Bekr b. Ahmed el-Esedî ed-Dimeşkî (1997) Târih ibn Kadı Şuhbe, (Neşr. ‘Adnan Derviş), C.4, Dimeşk.
İbn Manzûr, Muhammed ibn Mukarram ibn Ali ibn Ahmed el-Ensârî el-Ifrikî el-Mısrî el-Hazrecî (1999) Lisân el-’Arab, (Neşr. Emin Muhammed ‘Abd el-Vehhâb-Muhammed es-Sâdık el-’Abîdî), 18 Cilt, Dâr el-İhyâ et-Turâs el-’Arabî, Beyrût.
İbn Tanrıverdî, Cemâleddin Ebu el-Mehâsîn Yûsuf (1992) en-Nücûm ez-Zâhire fî Mûlûk Mısr ve el-Kahire, (Neşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin), C. XI-XII-XIII, Dâr el-Kütüb el-’İlmiyye, Beyrût-Lübnan.
Kanat, C. (2010) Ortaçağ Türk Devletlerinde Suç ve Ceza, İstanbul.
Kasım, ‘Abduhu Kasım (1994) ‘Asru Selâtîn el-Memâlîk, Dâru’ş-Şurûk, Beyrut.
Kopraman, K. Y. (1971) el- ‘Aynî’nin ‘Ikd el-Cümân’ında XV. Yüzyıla ait Anadolu Tarihi ile İlgili Kayıtlar, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
Kopraman, K. Y. (1981) “al-Malik al-Mu’ayyad Şayh al-Mahmûdî Devrinde (1412–1421) Mısır’ın Mâlî ve İktisâdî Durumuna Umumî Bir Bakış”,Tarih Enstitüsü Dergisi, 10–11. (s.153-169)
Kopraman, K. Y. (1989) Mısır Memlûkleri Tarihi, Sultan al-Malik al-Mu’ayyad Şeyh al-Mahmûdî Devri (1412–1421), KBY, Ankara.
Mahmood Ibrahim (2010) “Crime and Punishment in Mamluk Damascus”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 36, İstanbul.
Mujani, Wan Kamal (2012) “The Expenses of Mamluk Army during the Burji Period”, Advances in Natural and Applied Sciences, 6(3), Malaysia. (p.303-309)
Neşrî, Mehmed (1957) Kitâb-ı Cihan-Nümâ, (Neşr. F. Reşit Unat-M. Altay Köymen), TTK, Ankara.
Özbek, Süleyman (2013) “Memlûklerde Meşruiyet Arayışları ve Saltanat İnşasına Yönelik Çabalar: Sultanı Öldüren Sultan Olur”, Tarih Araştırmaları Dergisi Cilt:32, Sayı:53, Ankara. (s.155-172)
Pakalın, M. Z. (1993) Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 3 Cilt, MEB, İstanbul.
Pençe, Masumali-Muhammedali Kazım Bigi, Hadi Alimzade, (2013) “el-Hâkim Fatımi ve Kıpti Zımmîler, Kıptilerin İslam’ı Kabul Etmeleri ve İrtidatları Üzerine Bir İnceleme”, Misbah, 2/5, İstanbul. (s. 93-102)
Şeşen, R. (1983) Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul.
Tekindağ, M.C.Ş. (1961) Berkûk Devrinde Memlûk Sultanlığı (XVI. Yüzyıl Mısır Tarihine Dair Araştırmalar), İstanbul.
Türk Hukuk Kurumu, (1944) Türk Hukuk Lügati, Ankara.
Ünal, M.A. (1987) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Müsâdere”, Türk Dünyası Araştırmaları, (49) (s. 95-111)
Walker, Bethany J. (2009) “Popular Responses to Mamluk Fiscal Reforms in Syria”, Bulletin D’études Orientales, LVIII. (p. 51-68)
Yiğit, Fatma A. (2014) “Emir ve Devlet: Dimeşk Nâibi Emir Tengiz’ın Hayatı”, Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Bahar 2014/14. (s. 127-144)