Hayzürân’ın Halife Hâdî ile İktidar Mücadelesi

Hayzürân’ın (öl. 173/789) geçmişi hakkındaki bilgiler oldukça yetersiz ve müphemdir. Mehdî (öl. 169/785) döneminde Bağdat’taki Abbâsî sarayına bir cariye olarak gelmiştir. Zekâsı ve baskın karakterinin yardımıyla kısa sürede halife Mehdî’nin dikkatini çekmiş ve onun karısı olmayı başarmıştır. Halifenin karısı olduktan sonra da kendisine gösterilen müsamaha ve yüksek özgüveni sayesinde devlet yönetimine katılmaya başladı. Bir süre sonra da o zamana kadar hiçbir halife eşine nasip olmayan kudret ve itibara ulaştı. Mehdî’nin vefatından sonra halife olan büyük oğlu Mûsa el-Hâdî (öl. 170/786) zamanında da Hayzürân aynı otoriteyi ve gücü kullanmaya çalıştı. Ancak, babası ile zıt karaktere sahip olan Hâdî, annesinin devlet yönetimine müdahale etmesinden rahatsız oldu. Bu nedenle anne-oğul arasında ilk zamanlarda sözlü, sonraki zamanlarda ise düşmanca bir mücadele yaşandı. Bu çetin mücadeleyi Hayzürân kazandı ve kaynakların çoğunun aktarımına göre onu boğdurtarak öldürdü. Hâdî’nin ölümünden sonra da diğer oğlu Hârûn Reşîd’i (öl. 193/809) iktidara taşıdı. Hayzürân, yaklaşık üç yıl süren Hârûn Reşîd dönemindeki muktedir hayattan sonra 173/789 yılında Bağdat’da vefat etti. Onun sıra dışı kişiliği ve Abbâsî sarayına geldikten sonraki icraatları dikkate değer görüldü. Hayzürân’ın, Abbâsî iktidarında söz sahibi olan ilk kadın olması bile kanaatimizce onu araştırma konusu yapmak için geçerli bir sebeptir. Bu çalışmanın asıl gayesi Hayzürân ile oğlu Hâdî arasındaki siyasî mücadele ve bu mücadelenin dramatik sonucuna duyulan ilgidir.

Anahtar Kelimeler:

İslâm Tarihi, Abbâsîler, Hayzürân, Hâdî

The Struggle for Power of Khayzurān with the Caliph Hādī

Information about Khayzurān’s (d. 173/789) past is quite insufficient and closed. She came to the Abbāsī palace in Baghdad as a concubine during the time of Mahdī (d. 169/785). With the help of her intelligence and dominant character she quickly caught the attention of the caliph Mahdī and managed to become his wife. After being the wife of the caliph she started to join the state administration thanks to his tolerance and her high self-confidence. After a while she reached the power and reputation that had not been granted to any caliph wife until then. Khayzurān tried to use the same authority and power in the time of her eldest son, Hādī (d. 170/786), after Mahdī’s death. However Hādī, who had the opposite character with his father, was disturbed by his mother’s intervention in the state administration. For this reason there was a verbal struggle between the mother and son in the first times and an unfriendly struggle in the later times. Khayzurān won this tough fight and killed him by strangling according to the transfer of most sources. After Hādī’s death she brought her other son Hārūn al-Ras̲h̲īd (d. 193/809) to power. Khayzurān passed away in Baghdad in 173/789 after her ruling life in Hārūn al-Ras̲h̲īd which lasted about three years. Her extraordinary personality and her actions after coming to the Abbasid palace were considered remarkable. Even the fact that Khayzurān was the first woman to rule over Abbāsī’s power is a valid reason to make her a research subject. Another aim of this study is the political struggle between Khayzurān and his son Hādī and the interest in the dramatic outcome of this struggle.Keywords: Islamic History, Abbasids, Mahdī, Khayzurān, Hādī.

Keywords:

Islamic History Abbasids, Mahdī, Khayzurān, Hādī,

PDF

___

Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi, Abbâsîler Dönemi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
Bağdâdî, Hatîb. Târîḫu Bağdâd, thk. Beşşâr Avâd Maʻrûf. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-islâmî, 1422/2001.
Güzel, Ahmet. “Mehdî ve Hâdî Dönemleri”. İslam Tarihi ve Medeniyeti. 5: 125. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
Güzel, Ahmet. “Kadınların Siyasete Etkisi Bağlamında Hayzürân Örneği”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/12 (Eylül 2017), 81-91.
Hizmetli, Mustafa. “Abbasiler Döneminde Kadının Siyasetteki Rolü: “Harunürreşid’in annesi Hayzuran ve eşi Zübeyde Örneği”. 3. Uluslararası Avrasya Spor Eğitim ve Toplum Kongresi (Kasım 2018, Mardin), 1244-1251.
İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-İkdü’l-Ferîd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1404.
İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım. Târîḫu Dımeşk. thk. Amr b. Garâme. Dâru’l-fikr, 1415/1995.
İbnü’l-Cevzî, Ebü`l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî Târîḫi’l-Ümem ve’l-Mülûk. thk. Muhammed Abdulkâdir Ata-Mustafa Abdulkâdir Ata. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1412/1992.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târîḫ. thk. Abdullah el-Kâdı. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Târîḫu İbn Haldûn. thk. Halil Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. Müsned. Beyrut: Dâru İhyâu’t-turâs el-Arabî, ts.
İbnü’l-İmrânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. el-İnbâü fî Târîḫi’l-Ḫulefâ. thk. Kâsım Sâmirâi. Kâhire: Dâru’l-âfâki’l-arabiyye, 1421/2001.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Dâru Hicr littabaʻati ve’n-neşri ve’t-tevzîʻ ve’l-iʻlân, 1418/1997.
İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye. trc. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maârif, thk. Servet Ökkâşe. Kâhire: 1992. İbn Manzûr, Cemaleddin. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
İbn Tiktaka, Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî. el-Faḫrî. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İbşîhî, Şehabeddin Muhammed. el-Müsteṭraf. thk. Müfîd Muhammed Kamîha. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
Kırbıyık, Kasım. “Hayzürân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17: 106-107. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Kitapçı, Zekeriya. Abbâsî Hilafeti’nde Selçuklu Hatunları ve Türk Sultanları. Konya: 1997.
Mergīnânî, Burhâneddin. el-Hidâye. thk. Tallâl Yusuf. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâs el-Arabî, ts.
Mernissi, Fatima. Hanım Sultanlar (İslam Devletlerinde Kadın Hükümdarlar. trc. M. Ali Kayabal-Filiz Nayır. İstanbul: CEP Yayınları, 1992.
Mesʻûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb. thk. Esad Dâgir. Kum: Dâru’l-Hicr, 1409. Naskoli, Esko. “Sâsânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 174-176. İstanbul: 2009.
Nicol, Donald M. Bizans’ın Soylu Kadınları. trc. Özden Arıkan. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
Özdemir, Mehmet Nâdir. “Abbâsîler’de Kölelik”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti. 6: 138. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
Safdî, Salahaddîn Halîl. el-Vâfi bi’l-vefeyât. thk. Ahmet Arnavut ve Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâs,1420/2000.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî. Târîḫu’l-Ḫulefâʾ. thk. Hamdi Timurtaş. Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1425/2004.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîḫu Taberî. nşr. Dâru’t-Turâs. Beyrut: 1387.
Üçok, Bahriye. İslâm Devletlerinde Türk Nâibeler ve Kadın Hükümdarlar. Bilge Kültür Sanat. 2017.
Yaʻkûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh el-Ya‘kūbî. Târîḫu Yaʻkûbî. Matbaul Berîd, 1883.
Zehabî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayp Arnavut liderliğinde bir grup muhakkik. Müessesetü’r-risâle, 1405/1985.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîḫu’l-İslâm. thk. Ömer Abdusselam. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1413/1993.
Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-Ziriklî ed-Dımaşkī. el-Aʻlâm. Dâru’l-ilm, 2002.