OSMANLI DEVLETİ'NİN "RESM-İ ÇİFT" UYGULAMALARINI YENİDEN DÜŞÜNMEK

Osmanlı sosyal, ekonomik, idari ve askeri sisteminin timar temelli bir sistem üzerine inşa edildiği malumdur. Bu temel ise, adına çift-hâne sistemi denilen ve bir ailenin geçimini sağlayacak büyüklükte toprağı işlemesine dayanmaktaydı. Mülkiyeti devlete ait olan bu toprağa, "çift" adı veriliyor ve aile elindeki bu toprağı zorunlu haller dışında sürekli işlemekle yükümlü tutuluyordu. Ailenin işletme hakkını elinde tuttuğu bu toprak için devlete, yani onun temsilcisi sipahiye ödediği vergiye, "resm-i çift" adı veriliyor ve bu ödemeyi aksatmadan yaptığı sürece, toprağı kontrolünde bulunduruyor, hatta işlediği bu toprağı babadan oğula intikal ettirebiliyordu. Osmanlı yönetimi, fethettiği bölgelerde öteden beri sürdürülen sosyal ve ekonomik düzeni başlangıçta olduğu gibi benimsemiş, gerekli durumlarda ise zamana yayarak bir takım değişikliklere gidebilmiştir. Bu bağlamda, reâyâdan alınan en önemli vergilerden biri olan resm-i çift, imparatorluğun her tarafında farklı bedeller üzerinden alınabilmiştir. Esas itibariyle topraktan alınan verginin "alâ-evsât-ednâ" olarak üç kategori üzerinden alınmasına rağmen, resm-i çift için çok farklı miktarların uygulanması izaha muhtaçtır. Gerçekten de belgeler ve çalışmalar üzerine yaptığımız taramada, Osmanlı topraklarında çift vergisi, mekâna ve zamana göre değişmekle birlikte bu verginin 6 ile 100 akçe arasında olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada bahsi geçen farklılığın nedenleri üzerinde durularak, Barkan ve diğerleri tarafından söylenen "önceki yönetimlerden devralınan tarihî faktörler"in tek sebep mi olduğu; yoksa bu husus yanında "mekânsal faktörler"in de etkili olup olmadığı sorusu cevaplandırılmaya çalışılmış ve özellikle "arz-talep" dengesinin ön plana çıktığı sonucuna varılmıştır.

Reconsidering the Practices of "Resm-i Çift" in the Ottoman State

Reconsidering the Practices of "Resm-i Çift" in the Ottoman State It is known that social, economic, administrative and military systems of the Ottomans were based on the timar system. This system rested on the taming of the land that is large enough to earn a family's keep and was called "çift-hâne" system. The land whose proprietary right was on the state was named as "çift" and a family was enjoined to tame this land constantly except obligatory cases. The family could keep this land on condition that they pay the tax, called "resmi çift", to the cavalryman as the representative of the state without delay, and also the family was able to referral this land from father to son. The Ottoman administration adopted the longestablished social and economic order in the conquered lands and brought about some changes within time when it was necessary. In this context, resm-i çift, one of the most important taxes collected from the people, was collected in different amounts all over the empire. In essence, although the tax of the land was collected among three categories, "alâ-evsât-ednâ", it is necessary to explain the variety of amounts for resm-i çift. An analysis on the documents and studies indicates that çift tax changed in accordance with time and space and it was between 6 and 100 akçe. Therefore, in this study, by focusing on the reasons of the mentioned differences, the question of whether "historical factors taken over previous administration" are the only reason as pointed out by Barkan and others; or "spatial factors" are also effective has been tried to be answered and it is concluded that especially the balance of the "supply-demand" came to the forefront.

PDF

___

BOA-TD-117 İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mufassal Tahrir Defteri (Ankara), No:117
BOA-TD-79 İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mufassal Tahrir Defteri (Sivas-Tokat-Kırşehri), No:79
BOA-TD- 287 İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mufassal Tahrir Defteri (Sivas-Tokat), No:287
TK-KKA-115 Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Mufassal Tahrir Defteri (Saruhan), No:115
TK-KKA-14 Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Mufassal Tahrir Defteri (Sivas-Tokat), No:14
b. Basılmış Kaynaklar
BOA-MVAD-438 438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri, 937/1530, I, Kütahya, Kara-hisâr-ı Sâhib, Sultan-önü, Hamid ve Ankara
Livâları, -Dizin ve Tıpkıbasım-, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1993.
BOA-TD-166 166 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530), Hüdâvendigâr, Biga, Karesi, Saruhân, Aydın, Menteşe, Teke ve Alâiye Livâları, Dizin ve Tıpkıbasım, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1995.
2. Makale ve Kitaplar
Acun 2006 Fatma Acun, Karahisar-ı Şarkî ve Koyluhisar Kazaları Örneğinde Osmanlı Taşra İdaresi (1485-1569), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Ahmed Refik 1989 Ahmed Refik (Altınay), Anadolu'da Türk Aşiretleri (966- 1200), Enderun Kitabevi, İstanbul.
Akgündüz 1990a Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 1. Kitap Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Devri Kanunnâmeleri, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1990b Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 2. Kitap II. Bâyezid Devri Kanunnâmeleri, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1991 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 3. Kitap Yavuz Sultan Selim Devri Kanunâmeleri, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1992a Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 4. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri, I. Kısım Merkezî ve Umumî Kanunnâmeler (I), Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1992b Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 5. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri (I), Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1993 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 6. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri II. Kısım Eyâlet Kanunnâmeleri (II), Fey Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1994a Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 7/I. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri (IV), 7/II. Kitap II. Selim Devri Kanunnâmeleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1994b Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 8/I. Kitap III. Murad Devri Kanunnâmeleri, 8/II.
Kitap III. Mehmed Devri Kanunnâmeleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
Akgündüz 1996 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 9. Kitap; I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman Devirleri Kanunnâmeleri (1012/1603-1031/1622), Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.
Arcak ve İmsel 1970 Ali Arcak ve Tevfik İmsel, Mera ve Yayla Davaları Köy Orta Malları İdari Sınır Anlaşmazlıkları, Ankara.
Arıkan 1983 Zeki Arıkan, "Hamid Sancağında Çift Resmi", Tarih İncelemeleri Dergisi, sayı 1, s.36-59.
Âşık Paşazade 2003 Âşık Paşazade, Osmanoğulları'nın Tarihi (haz. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Saraç), İstanbul 2003.
Barkan 1943 Ömer Lütfi Barkan, XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu'nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları Kanunlar I, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
Barkan 1979 Ömer Lütfi Barkan, "Çiftlik", İA., Cilt III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, s.392-397.
Barkan 1980 Ömer Lütfi Barkan, "Feodal" Düzen ve Osmanlı Timarı", Türkiye'de Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, Gözlem Yayınları, İstanbul, s. 873-895.
Barkan 1993 Ömer Lütfi Barkan "Timar", İA, Cilt 12, MEB Yayınları, s.286-333.
Barkan ve Meriçli 1989 Ömer Lütfi Barkan ve Enver Meriçli, Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri-I, TTK yayınları, Ankara.
Beldiceanu 1985 Nicoara Beldiceanu, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti'nde Timar, (Terc. M. Ali Kılıçbay), Ankara.
Beldiceanu ve Nasturel 1992 N. Beldiceanu - P.Ş. Nasturel, "Les droits sur la terre de labour dans les Balkans et en Anatolie à l'époque ottomane (XIVe -XVIe siècles), Südost-Forschungen, L (1991), s.61-118.
Bilge 2015 Sadık Müfit Bilge, Sultan Sipahiler Köylüler İktisatçılar, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
Bojaniç-Lukaç 1976 Duşanka Bojaniç-Lukaç, "De la nature et de l'origine de l'ispendje", Wienner Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 68, s.9-30.
Bulduk 2013 Üçler Bulduk, XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib (Afyonkarahisar Sancağı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Çağatay 1947 Neşet Çağatay, "Osmanlı İmparatorluğunda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler", DTCFD, V/I, s.483-511.
Demir 2007 Alpaslan Demir, XVI. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme, Nüfus ve Ekonomik Yapı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Demircan 1996 Yasemin Demircan, Osmanlı İdâresinde Taşoz, Ankara.
Emecen 1989 Feridun Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazâsı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Emecen 1993 Feridun Emecen, "Çift Resmi", DİA, C. 8, İstanbul, s.309-310.
Emecen 1996 Feridun Emecen, "Beylikten Sancağa: Batı Anadolu'da İlk Osmanlı Sancaklarının Kuruluşuna Dair Bazı Mülahazalar", Belleten, LX/ 227, s.81-92.
Erdoğan 2004 Emine Erdoğan, Ankara'nın Bütüncül Tarihi Çerçevesinde Ankara Tahrir Defterleri'nin Analizi (TÜSOKTAR Veri Tabanına Dayalı Bir Araştırma), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Erdoğan Özünlü ve Gümüşçü 2016 Emine Erdoğan Özünlü - Osman Gümüşçü, "Osmanlı İmparatorluğu'nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-bozanlar", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 49, Sayı 1, s.29-56.
Faroqhi 2001 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Genç 2002 Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul.
Gökçe 2000 Turan Gökçe, XVI ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazâsı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Gökçen 1946 İbrahim Gökçen, 16. ve 17. Asır Sicillerine Göre Saruhan'da Yürük ve Türkmenler, Marifet Basımevi, İstanbul.
Göyünç 1991 Nejat Göyünç, XVI. Asırda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Gümüşçü 2001 Osman Gümüşçü, XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
İlhan 2000 M. Mehdi İlhan, Amid (Diyarbakır), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
İnalcık 1993 Halil İnalcık, "Osmanlılar'da Raiyyet Rüsumu", Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, Eren Yayıncılık, İstanbul, s.31-65.
İnalcık 1998 Halil İnalcık, "Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar", Osmanlı'da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (Ed. Çağlar Keyder-Faruk Tabak), (Çev. Zeynep Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s.17-35.
İnalcık 2000 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I, 1300-1600, Eren Yayınları, İstanbul.
İnalcık 2012 Halil İnalcık, "Osmanlı Döneminde Balkanlar Tarihi Üzerinde Yeni Araştırmalar", AÜ. GAMER, 1/1, s.1-10.
Kayapınar 2002 Levent Kayapınar, "The Ottoman Conquest of the Morea", Mésogeois, 17-18, s.5-24.
Kayapınar 2005 Levent Kayapınar, "Mora'da Türkokratia'nın Kurulması", XIV. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 9-13 Eylül 2002, Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II/kısım I, Ankara, s.3-21.
Kayapınar 2011 Ayşe Kayapınar, Le sancak ottoman de Vidin du XVe à la fin du XVIe siècle, İstanbul.
Koç 2012 Yunus Koç, "16. Yüzyılda Tarımda Yatırım Maliyeti Sorunu ya da "Resm-i Tapu" ve Öküz Fiyatlarına Dair Bazı Gözlemler", H.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları 17, s.139-148.
Miroğlu 1990 İsmet Miroğlu, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520- 1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Orbay 2011 Kayhan Orbay, Osmanlı Çift-Hane Sistemi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
Öz 1999 Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
Öz 2000 Mehmet Öz, "Osmanlı Devleti'nin Kuruluş ve Büyüme Sürecine Dair", Türk Yurdu - 700. Yılında Osmanlı, C.19-20, S.148-149, Aralık 1999-Ocak 2000, s.47-49.
Öz 2007 Mehmet Öz, "Reaya", TDVİA, C. 34, İstanbul, s.490-493. Özdeğer 1988 Hüseyin Özdeğer, Onaltıncı Asırda Ayıntâb Livâsı, İ.Ü. İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
Unan 2004 Fahri Unan, İdeal Cemiyet İdeal Devlet İdeal Hükümdar, Kınalızade Ali'nin Medine-i Fazıla'sı, Lotus Yayınları, Ankara.
Usta 2012 Onur Usta, "Celaliliğin Türkmen Cephesi: 17. Yüzyılda Anadolu Kırsalında Türkmen Voyvodası ve Türkmenler", Kebikeç, 33, s.49-86.
Uzunçarşılı 1970 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
Ünal 1989 Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Ünal 1999 Mehmet Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Ünal 2011 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Tarih Terimleri Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul.
Veinstein 1981 Gilles Veinstein, "Règlements fiscaux et fiscalité de la province de Bender-Aqkirman en 1570", Cahiers du Monde russe et soviétique , c. XXII/2-3, s.242-289.
Yinanç ve Elibüyük 1983 Refet Yinanç ve Mesut Elibüyük, Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Ankara.
Yinanç ve Elibüyük 1988 Refet Yinanç ve Mesut Elibüyük, Maraş Tahrir Defteri (1563), C. I, Ankara Üniversitesi Basımevi. Ankara.
White 2011 Sam White, Osmanlı'da İsyan İklimi, Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, (Çev. Nurettin Elhüseyni), İstanbul.