Osmanlı Devleti'nde şeker fabrikası kurma teşebbüsleri

19. yüzyılın başlarında Avrupa'da şeker sanayinin gelişmeye başlaması, Osmanlı Devleti'ni de harekete geçirmiş ve şeker fabrikası kurulması için bazı girişimler yapılmıştır. 1840 yılında, Arnavutköylü Dimitri Efendi, İstanbul yakınında bir şeker fabrikası kurmak için faaliyete geçmiştir. Dimitri Efendi, Rumeli ve Anadolu'da şeker pancarı yetiştirmek ve şeker üretmek için on yıllık bir imtiyaz hakkı elde etmiştir. Ancak şeker fabrikası kurma girişimi sonuçsuz kalmıştır. 1847 yılında Afyonlu Yusuf Bey, 1866 yılında Davutoğlu Karabet, 1879 yılında Fenerler imtiyazı sahibi Michel Paşa, 1891 yılında Müşir Rauf Bey tarafından şeker fabrikası kurmak için adım atılmışsa da fabrika kurulamamıştır. Çalışmamızda, başta Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğüne bağlı Osmanlı Arşivi belgeleri olmak üzere, mevcut kaynaklardan da yararlanılarak, şeker fabrikası kurmak için kimlerin teşebbüse geçtiği, fabrikaların nerelerde kurulmasının planlandığı, atılan adımların başarısız olmasında nelerin etkili olduğu gibi sorulara cevap verilmeye çalışılacaktır.

Attemts to establish a sugar factor in the Ottoman Empire

During the beginning of the 19th century as the European sugar factories started to develop, the Ottoman Empire started attempts to establish similar factories. Dimitri Efendi from Arnavutköy, took action to establish a sugar factory near Istanbul in 1840. Dimitri Efendi was given exclusive rights to grow sugar canes and produce sugar for ten years. However, his attempts to establish a sugar factory were not successful. In 1847 Yusuf Bey from Afyon, Davutoğlu Karabet in 1866, Michel Paşa in 1879, Müşir Rauf Bey in 1891 attempted to establish sugar factories but were not successful either. This study, analyses the attempts to establish a sugar factory, the entrepreneurs, the possible places for factories and why the attempts were unsuccessful. The study will be using Ottoman Archive documents as well as other available resources.

PDF

___

a. Arşiv Belgeleri
BOA., A.MKT.MHM., 357/86; 502/68.
BOA., A.MKT.MVL., 4/85.
BOA, BEO., 15/1122.
BOA, DH.EUM.5.Şb, 49/8.
BOA, DH.İD, 107/45; 99/9.
BOA, DH.MKT, 1031/43; 1313/47; 1716/77; 1890/52; 2629/25; 1965/46.
BOA, HAT, 1422/58101; 1423/58209; 755/35678; 831/37521/C. BOA, HR.TO, 465/53.
BOA, İ.DH, 1171/91527; 1192/93307; 1097/86009. BOA, İ.HUS, 73/1316/L/29.
BOA, İ.İMT, 1/1312/B-2.
BOA, İ.MMS, 64/3020; 104/4425; 126/5396; 131/5613; 38/1578; 64/3020; 65/3054.
BOA, İ.TNF, 7/1315/Z-05; 8/1316/Ş-03; 8/1317/Za-03
BOA, MF.MKT, 90/135.
BOA, MV. 175/125; 207/55; 211/58; 39/3; 40/32.
BOA, MVL, 406/27; 665/58; 673/18.
BOA, ŞD.TNZ, 2432/10.
BOA, Y.PRK.AZJ, 12/62.
BOA, Y.PRK.UM, 77/61.
BOA, Y.PRK.ZB, 19/74.
b. Dergi ve İstatistikler
Cumhuriyetin 80. Yılında Türk Şeker Sanayi, Ankara 2003, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.
Mecmua-ı Mukavelat, Cild-i Sadis (Altıncı Cilt), Dersaadet, 1310 (1894).
Mecmua-ı Mukavelat, Cild-i Sâbi'(Yedinci Cilt), Dersaadet, 1315 (1899). Şeker, İstanbul 1936, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.
Şeker Sanayi İstatistikleri (1926-1983), Ankara 1984.
Yetmişinci Yılında Türkşeker, Şeker Dergisi 70.Yıl Özel Sayısı, 25 Kasım 1996.
c. Telif Eserler
Avcı 1991 Sedat Avcı, Türkiye'de Şeker Sanayi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
Fahri 1931 M. Fahri, "Memleketimizdeki Şeker Fabrikasyonu Şeker ve Sanayi", Farmakolog, No:5, 1 Mayıs,.
Şahingiray 1953a Cehdi Şahingiray, "Şekerin Tarihi", Pancar, Sene:2, Sayı:23, Ağustos, .
Şahingiray 1953b Cehdi Şahingiray, "Türkiye'de Şeker Sanayinin Kuruluşu", Pancar, Sene:2, Sayı:23, Ağustos,.
Şiray vd. 1987 Ahmet Şiray-Hizber Akdeniz, Münir Özden, Türkiye'de Şeker Kamışı Tarımı ve Şeker Kamışından Şeker Üretme İmkanları Üzerine Bir Araştırma, bsy.yok, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Genel Müdürlüğü Yayını.
Pase 1888 Mösyö Pase, Şeker Fabrikası, Çeviren: Mekke-i Mükerreme Sıhhiye Tababetinden Mütekaid Raif Efendi, İstanbul, Matbaa-i Âmire, Hicri 1304 (Miladi 1888).
Veldet 1958 Turan Veldet, 30. Yılında Türkiye Şeker Sanayii (1926-1956), Cilt: 1, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Neşriyatı No:48.
Zaim 1952 Fahri Zaim, "Pancarın Kısa Bir Tarihçesi", Şeker, Yıl:l,Sayı:2, Ocak,.