190105

Çanak çömleksiz neolitik çağda güneydoğu anadolu'da din ve sosyal yapı

Neolitik Çağ uzun yıllar basit tanmcı köy topluluklarının yaşadığı bir dönem olarak yorumlansa da, yakın bir zamanda göründüğünden de karmaşık ve dinamik bir süreç olarak tanımlanmaya başlanmıştır. Bu dönemde Yakındoğu'daki bazı göçebe avcı-toplayıcıların neden yerleşik topluluklara dönüştükleri, bu dönüşümü gerçekleştiren halkların düşünsel, dinsel, hiyerarşik ve ideolojik oluşum ve gelişimleri kısaca sosyal yapılarının hangi temel dinamiklere bağlı olarak nasıl şekillendiği büyük merak konusudur. Bu sorunlar, bu makalenin inceleyeceği ana temaları oluşturur.Konuyla ilgili yerleşmelerden Çay önü, Hallan Çemi, Nevali Çori ve Göbeklitepe'deki arkeolojik kanıtlara göre Neolitik Çağın en başından beri açık bir biçimde sivil ve kült amaçlı kamusal yapılar ayrımı gözlenir. Hatta Göbeklitepe'nin yalnızca bir kült merkezi olarak tasarlandığı anlaşılır. Anıtsal ve sembolik bir dinsel mimarinin yanı sıra, bu kült yapılarında ele geçen aynı nitelikteki heykeltıraşlık eserleri ve prestij eşyaları, şimdilik arkaik formlarını bilemediğimiz son derece incelikli, anıtsal ve sofistike bir dinsel sanat anlayışını gözler önüne serer. Aynca bu yapıların ve eserlerin kullanımıyla ilgili bazı değişik uygulamalar da komplike seramonik gelenekleri ortaya koyarlar.Söz konusu arkeolojik bulguların analiz edilmesi sonucunda, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağda toplumsal yapıyı şekillendiren ana unsurun, katı ve karmaşık bir inanç sistemi olduğu anlaşılmaktadır. Bu sistemin oluşumunda kült merkezleri ve yapılan, ayrıcalıklı grupların oluşturduğu bir toplum yapısı ve bu merkezler ve ruhban sınıfın etrafında şekillenen bir "tapmak ekonomisi"nin rol oynadığı görülür. Yakındoğu'da çekirdek bölge olarak nitelendirilen Verimli Hilal bölgesinde, Neolitik Çağın tipik yaşam biçimi olan yerleşik yaşama geçiş, hayvan ve bitkilerin evcilleştirilmesi ve sonrasında bu yaşam biçiminin gelişmesi, yayılması ve çöküşü de, dönemin kurumsal bir niteliğe dönüşmüş inanç sistemi ile ilişkilendirilir. İnsanlık tarihindeki önemli dönüşümlerin öncüllerinin Güneydoğu Anadolu Bölgesini de içine alan Verimli Hilal bölgesinde günümüzden 13-14 bin yıl öncesinden başlayarak var olduğu anlaşılır. Bu gelişmelerin birçoğu sonraki dönemlerde bölgedeki kentleşmeye yol açan sosyal bir alt yapı ya da dinamikler olarak düşünülebilir. Bununla birlikte Çanak Çömleksiz Neolitik Çağın sosyal yapısı için, kentleşme dönemindeki gibi uzmanlaşmış ve sınıf farklılıkları derinleşmiş, kompleks bir toplum düşünmek doğru olmaz. Neolitik Çağ halkları "karmaşık"tan çok "karmaşıklaşma"ya başlayan, tam zamanlı bir uzmanlaşmanın olmadığı, ayrıcalıklı bir sınıf tarafından olasılıkla da bir ruhban sınıf tarafından yönetilse de henüz tam anlamıyla örgütlenmiş bir yapıda olmayan bir toplum şeklinde tanımlanabilir. Bu satırların yazarına göre, Kuzey Mezopotamya'daki bu elit kesimin ve bölgenin genlerine işlemiş bu baskıcı inanç sistemi ve yönetim anlayışının birdenbire ve tümüyle yok olması mümkün görünmemektedir. Bu gruplar ve onların temsil ettiği anlayış, bu defa Güney Mezopotamya'daki Obeyd evresinde birer katalizör olarak tekrar ortaya çıkmış ve kentleşme süreci ile birlikte dinsel merkezlerin etrafında şekillenen tapmak ekonomisini yönlendirmiş olabilirler. Daha da ötesi Güneydoğu Anadolu'da günümüzdeki katı aşiret sistemi yapısı bile aradan geçen binlerce yıla karşın, Neolitik Çağın başlarında ortaya çıkan bir sistemin uzantısı olabilir. Bu da bize bölgedeki Neolitik Çağın bir "hediyesi / mirası" olsa gerektir.

The religion and social structure in southeastern anatolia in the pre-pottery neolithic period

Even though the Neolithic Period used to be interpreted as a time of simple agricultural village communities, in recent years it has started to be defined as a more complex and dynamic phase. It has always been a subject of curiousity how some nomadic hunter-gatherers of the Near East transformed into settled communities; what kind of intellectual, religious, hierarchical and ideological formations and developments these societies went through and which were the dynamics that all these changes were based on. The same matters also constitute the issues analyzed in this article. According to the archaeological evidences brought to light in Çayönü, Hallan Çemi, Nevali Çori and Göbeklitepe, a distinction between domestic and cult buildings can be observed from the very beginning of the Neolithic Period. In fact, it seems that Göbeklitepe was designed just as a cult center. Other than a monumental and symbolic religious architecture, the sculptures and prestige artefacts of the same character show a elaborated, monumental and sophisticated religious art perception, the archaic forms of which we have not quite understood yet. Additionally, the unusual practices to do with the usages of these buildings and artefacts also display complicated ceremonial and cult traditions. The analysis of the mentioned archaeological finds shows that the main element that formed the social structure of the Pre-Pottery Neolithic Period was a strict and complex belief system. It can be observed that the cult centers and buildings, the social structure consisting of priviliged groups, a "temple economy" that was formed around these centers and the clergy played a great role in the formation of this system. In the Fertile Crescent considered to be the core of the Near East, transition to a settled life, domestication of animals and plants and later on the development, diffuse and decline of this life style, can be linked to the belief system of the period which had already become institutional. The pioneers of the important transformations of mankind seem to have existed in the Fertile Crescent which also contains Southeastern Anatolia beginning from 13-14 thousand years ago. Most of these developments can be considered as a social infrastructure or dynamics that caused urbanism in this area. In addition, it would not be right to think of a specialized complex society with profound class differences for the social structure of the Pre-Pottery Neolithic Period like we see during the urbanisation period. The Neolithic peoples can be defined as societies which had just started to get a character of complexity rather than being complex, a society where a full time specializing did not exist in the society, and although the people were governed by a privilidged class - most probably by the clergy, it does not seem to be a fully organized society. According to the writer of this article, this elite class of Northern Mesopotamia and this oppressive belief and administration system settled into the region's genes could not have totally dissappeared. These groups and the mentality represented by them may have come to life once again as catalysts in the Ubaid phase in Southern Mesopotamia and they may have even leaded the temple economy formed around the religious centers together with the urbanisation period. Furthermore, the strict tribal system that we see even today after thousands of years in Southeastern Anatolia may be an extension of this system that appeared at the beginning of the Neolithic Period. And this is probably a "gift / inheritance" to us left by Neolithic Period of this region.

PDF

___

Aurenche 2007 Olivier Aurenche, "'Altın Üçgen' ve Önasya'da Neolitik'in Başlangıcı", 12.000 Yıl Önce Anadolu, İnsanlığın En Eski Anıtları, Stuttgart: Theiss Verlag, 419-429.
Cauvin2000 Jacques Cauvin, "The Symbolic Foundations of the Neolithic Revolution in the Near East", I. Kuijt (Edt.), Life in Neolithic Farming Communities Social Organization, Identity, and Differentiation, New York: Kluwer Academic / Plenum Publishers, 235-251.
Erim-Özdoğan 2007 Aslı Erim Özdoğan, "Çayönü", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.), Anadolu 'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem, yeni kazılar, yeni bulgular, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınlan, 57-97.
Hauptmann 1999 Harald Hauptmann, "The Urfa Region", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.), Neolithic in Turkey, The Cradle of Civilization, New Discoveries, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınlan, 65-86.
Hauptmann 2007 Harald Hauptmann, "Nevali Çori ve Urfa Bölgesinde Neolitik Dönem", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.), Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye 'de Neolitik Dönem, yeni kazılar, yeni bulgular, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 131-164.
Hauptmann ve Özdoğan 2007 Harald Hauptmann ve Mehmet Özdoğan, "Anadolu'da Neolitik Devrim", 12.000 Yıl Önce Anadolu, İnsanlığın En Eski Anıtları, Stuttgart: Theiss Verlag, 404-410.
Hauptmann ve Schmidt 2007 Harald Hauptman ve Klaus Schmidt, 12.000 Yıl Önce Anadolu, İnsanlığın En Eski Anıtları, Stuttgart: Theiss Verlag, 430-439.
Köksal-Schmidt ve Schmidt 2007 Çiğdem Koksal Schmidt ve Klaus Schmidt, "Boncuklar, Taş kaplar, Taş Tabletler, El Sanatlarında Uzmanlaşma ve Taş Devri Sembol Sistemi", 12.000 Yıl Önce Anadolu, İnsanlığın En Eski Anıtları, Stuttgart: Theiss Verlag, 449-456.
Mellaart 1999 James Mellaart, "Under the Volcano", Cornucopia, 19/4, 76-99.
Özdoğan 1999 Aslı Özdoğan, "Çayönü", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.), Neolithic in Turkey, The Cradle of Civilization, New Discoveries, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 35-63.
Özdoğan 2007 Mehmet Özdoğan, "Bazı Genellemeler - Öngörüler", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.), Anadolu 'da Uygarlığın Doğuşu' ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem, yeni kazılar, yeni bulgular, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 441-458.
Özdoğan ve Özdoğan 1998 Mehmet Özdoğan ve Aslı Özdoğan, "Buildings of Cult and the Cult of Buildings", G. Arsebük vd. (Edt.), Karatepe 'deki Işık, İstanbul: Ege Yayınları, 581 -593.
Rosenberg 1999 Michael Rosenberg, "Hallan Çemi", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.), Neolithic in Turkey, The Cradle of Civilization, New Discoveries, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınlan, 25-33.
Rosenberg 2007 Michael Rosenberg, "Hallan Çemi", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.),. Anadolu 'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem, yeni kazılar, yeni bulgular, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınlan, 1-11.
Schmidt 2005 Klaus Schmidt, "'Ritual Centers' and the Neolithisation of Upper Mesopotamia", Neo-Lithics, Dialogue on the Early Neolithic Origin of Ritual Centers, 2/05, 13-21.
Schmidt 2007a Klaus Schmidt, "Göbekli Tepe", M. Özdoğan ve N. Başgelen (Edt.), Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem, yeni kazılar, yeni bulgular, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınlan, 115-129.
Schmidt 2007b Klaus Schmidt, "Göbeklitepe-Yuvarlak Yapılar ve Kabartmalar", 12.000 Yıl Önce Anadolu, İnsanlığın En Eski Anıtları Stuttgart: Theiss Verlag, 440-448.
Schmidt 2007c Klaus Schmidt, Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbeklitepe, En Eski Tapınağı Yapanlar, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.