Bir Tanzimat bürokratının portresi: Krikor Ağaton Efendi (1823- 1868),

Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. yüzyılın sonlarına doğru, değişim ve gelişim için dış dünya ile irtibat kurup yoğun bir reform sürecine girişle birlikte devlet dairelerin kapısı toplumun bir parçası olarak gayrimüslimlere de açılmıştır. Osmanlı çatısı altındaki Ermeniler de bu adım doğrultusunda devletin en alt kademelerinden hemen hemen en üstüne varacak şekilde bürokratik kadrolarda kendilerine yer bulmaya başlamışlardır. Bunlardan biri de imparatorluğun nazır unvanına sahip ilk gayrimüslim olan Krikor Ağaton Efendi’dir. Her ne kadar gecikmiş bir karar da olsa, oldukça mühim bir adımdır. Bürokraside yeni bir dönem başlamış ve imparatorluğun kalan yıllarında yirmiden fazla gayrimüslim yurttaş, Osmanlı kabinelerinde nazır unvanıyla görev almıştır. Ağaton Efendi, takriben yirmi yılı bulan hizmet döneminde Osmanlıcılık prensibinin maiyetine uygun bir devlet adamı kimliği ortaya koyarak, profiliyle Tanzimat bürokrasisinin aile resminde kendine yer bulmuştur.

A Portrait of Tanzimat bureaucrat: Krikor Aghaton Efendi (1823-1868)

In the Ottoman Empire toward the end of 18th century contacting with the West world for the changing and development with access of an intensive reform process, the government offices were opened to the non-Muslims who were a part of the society. In parallel of this step Armenians also who were under the framework of the Ottoman Empire began to serve (take office) from the lowest rank to the highest rank in the bureaucratic staffs. One of these bureaucrats also is Krikor Aghaton Efendi having title of the first non-Muslim minister in the Ottoman Empire. Even though it was a delayed decision it was a quite important step. A new era started in Ottoman bureaucracy and more than twenty non-Muslims served in Ottoman cabinets in the remaining years of the Empire. Aghaton Efendi serving the Ottoman Emipre about twenty years, he presented a statesman identity which was agreeable to content /meaning of Ottomanism doctrine. He took part in the family photo of Tanzimat bureaucracy by his profile

PDF

___

A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Belgeleri
1. Defterler
Dahiliye Sicili Ahval Umumiyesi Defterleri (DH.SAİDd): 26/169
Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d.):617, 13806
Maliyeden Müdevver Defterler: (MAD.d):10572
2. Perakende Evrak
Dâhiliye Nezareti İradeleri (İ.DH.): 12413, 14837, 30450, 30866, 33421, 33424, 34192, 37982, 38293, 33434, 33499, 33583
Dahiliye Muamelat (DH.TMIK.M.):131/35
Dâhiliye Nezareti Muhasebe Kalemi (DH. EUM. MH.): 20/49
Hariciye Nezareti İradeleri (İ.HR.): 916, 921, 1725, 1728, 7098, 8518, 8625, 10752, 12284, 12368, 12678, 12998
Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi (HR. MKT.): 208/30, 215/35, 223/78, 224/86, 230/36, 234/22, 234/72, 237/100, 244/71, 263/99, 292/14,
Hariciye Nezareti Londra Sefareti (HR.SFR.3.): 139/3
Hariciye Nezareti Tercüme Odası ( HR. TO): 289/46, 469/32, 500/58, 549/3 Hatt-ı Hümayunlar(HAT): 50
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.): 51/106
Meclis-i Mahsus İradeleri ( İ.MMS.): 452, 540, 1044, 24/639-3
Meclis-i Vâlâ İradeleri( İ.MVL.): 6092, 6226,8701, 25195
Sadaret Amedi Kalemi Belgeleri (A.AMD.): 27/37, 31/97, 33/70
Sadaret Kalemi Divanı (beylikçi) Kalemi Belgeleri(A.DVN.): 78/69
Sadaret Mektubî Kalemi Belgeleri(A.MKT.): 64/35, 148/51
Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Yazışmaları Belgeleri(A.MKT.MVL.): 38/40
Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devâir Yazışmalarına Dair Belgeler (A.MKT.NZD.): 25/74, 262/14, 391/46
Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT. MHM.): 246/99, 247/90, 269/10, 269/32, 311/98, 335/18, 348/100, 543/74
B. Süreli Yayınlar
1.Salnameler
Salname-i Devlet-i Aliyye 1277 ve 1280.
2.Gazeteler
Ceride- Havadis, nr. 304, 3 Za 1262/ 23 Ekim 1846.
Ceride-i Havadis, nr. 501, 24 Za 1266 /1 Ekim 1850.
Ceride-i Havadis, nr. 608, 20 L 1279/ 10 Nisan 1863.
Ceride-i Havadis, nr. 609, 25 L 1279/ 15 Nisan 1863.
Ceride-i Havadis, nr. 897, 14 M 1285 /7 Mayıs 1868.
Ceride-i Havadis, nr. 1085, 29 N 1278/ 30 Mart 1862.
Ceride-i Havadis, nr. 1099, 9 M 1279/ 6 Temmuz 1862.
Ceride-i Havadis, nr. 1570, 03 N 1287/ 27 Kasım 1870.
Takvim-i Vekayi, nr. 318, 6 S 1277/ 14 Ocak 1847.
Takvim-i Vekayi, nr. 652, 17 M 1279/ 14 Temmuz 1862.
Tercumân- ı Ahval, nr. 217, 13 L 1279/ 3 Nisan 1863.
Tercuman- ı Ahval, nr.321, 23 L 1279/ 13 Nisan 1863.
Tercuman- ı Ahval, nr. 323, 27 L 1279/ 17 Nisan 1863.
C. Kaynak ve İnceleme Eserleri
Ahmed Lütfi Efendi
Açba 1995
Akçura 2009
Akgündüz 1993
Akın 2009
Aksu 2008
Akyıldız 1993
Akyıldız 2003
Artinian 2004
Barton 2010
Bebiroğlu 2003
Blaisdell 1979
Vaka’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, IX, X, XI, XII, yay. Haz. Münir Aktepe, TTK Basımevi, Ankara 1989
Sait Açba, Osmanlı Devletinin Dış Borçlanması (1854-1914), Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Afyonkarahisar
Gökhan Akçura, Türkiye Sergicilik ve Fuarcılık Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Ahmed Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Sayıştay Tarihi, Yayınları, Ankara
Fehmi Akın, “1863 Tarihli Ermeni Nizamname-i Millet Ermeniyan Bağlamında Osmanlı Devletinin Ermenilere Yönelik Tutumu”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, II, yay. haz. M. Metin Hülagu, Ş. Batmaz, G. Alan, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, s.167-203.
Ayşe Aksu, “İngiltere- Amerika- Osmanlı Hattında Lancaster Öğretim Sistemi”, Değerler Eğitimi Dergisi, VI/ 16, İstanbul, s. 29-67.
Ali Akyıldız, Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836- 1856), Eren Yayıncılık, İstanbul.
Ali Akyıldız, Para Pul Oldu (Osmanlı’da Kâğıt Para, Maliye ve Toplum), İletişim Yayınları, İstanbul.
Vartan Artinian, Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839- 1863, çev. Zülal Kılıç, Aras Yayıncılık, İstanbul.
James L. Barton, Türkiye’de Gündoğumu, çev. Zekeriya Başkal, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
Murat Bebiroğlu, Tanzimat’tan II. Meşrutiyete Ermeni Nizamnameleri, Ohan Matbaacılık, İstanbul.
Donald C. Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi: Osmanlı Duyun-u Umumiye İdaresi’nin Anlamı,
Çark 1953
Dadyan 2011
Dalyan 2011
Davison,2003
Demir 2005
Ebuzziya Tevfik 2006
Eldem 1997
Ergin 1940
Erol 1970
Germaner 1991
Güran 1992
Hayta 2002
Kaya 2007
Kış 2011
Kieser 2010
Kodaman 1994
Kuruluşu ve Faaliyeti, çev. Ali İhsan Dalgıç, Doğu Batı Yayınları, İstanbul.
Yervant G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler, Yeni Matbaa, İstanbul.
Saro Dadyan, Osmanlı’da Ermeni Aristokrasisi, Everest Yayınları, İstanbul.
Murat Gökhan Dalyan, XIX. Yüzyılda Gelenekten Batı Kültürüne Geçişte Ermeni Yaşamı, Öncü Kitap, Ankara.
Roderic H. Davison, “Osmanlı İmparatorluğuna Elektrikli Telgrafın Girişi”, (çev. Durdu Mehmet Burak), OTAM, 14, s.347- 386.
Tanju Demir, “Salih Zeki ve Ecnebi Postahaneleri’nin Kaldırılması Konusundaki Görüşleri”, Osmanlı Bilim Araştırmaları, VII/1, s.169-185.
Yeni Osmanlılar, gün. trk. uygu. Şemsettin Kutlu, Pegasus Yayınları, İstanbul
Edhem Eldem, 135 Yıllık Bir Hazine: Osmanlı Bankası Arşivinde Tarihten İzler, Osmanlı Bankası Yayınları, İstanbul.
Osman Nuri Ergin, Türk Maarif Tarihi, Osman Bey Matbaası, İstanbul.
Mine Erol, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kâğıt Para, TTK, Ankara.
Semra Germaner, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Uluslararası Sergilere Katılımı ve Kültürel Sonuçları”, Tarih ve Toplum, 95, s.33- 40.
Tevfik Güran, “Zirai Politika ve Ziraatta Gelişmeler 1839- 1876”, 150. Yılında Tanzimat, Yay. Haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK, Ankara, s.219- 233.
Necdet Hayta, Tasvir-i Efkar Gazetesi 1862-1869, TTK, Ankara.
Alp Yücel Kaya, “Ion Ionescu De La Brad: XIX Yüzyıl Ortasında Osmanlı Tarım Ekonomisi ve Politik Ekonomi”, Kebikeç, 23, s.95-110.
Salih Kış, “Divan-ı Muhasebat’ın Bürokratik Yapısı Çerçevesinde Başkanın Seçimi ve Yetkileri”, Dış Denetim Dergisi, 3, s.186- 191.
Hans-Lukas Kieser, Iskalanmış Barış- Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, çev. Atilla Dirim, İletişim Yayınları, 3. Baskı İstanbul.
Bayram Kodaman, “Mustafa Reşid Paşa’nın Paris Sefirlikleri Esnasında Takip Ettiği Genel Politikası”, Mustafa Reşid Paşa
Kuneralp 1999
Küçük 2009
Mardin 2004
Nazır 2009
Nişanyan 2008
Önsoy 1983
Önsoy 2001
Pakalın 1943
Pakalın 1972
Pakalın 2009
Pamukciyan 1958
Pamukciyan 2003
Satıcı 1991
Seropyan 2008
Shaw ve Shaw 2010
Somel 2011
ve Dönemi Semineri- Bildiriler Ankara 13-14 Mart 1985,TTK, 2. Baskı, Ankara, s.71- 75.
Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839- 1922), İsis Yayıncılık, İstanbul.
Mehmet Alparslan Küçük, Türkiye Protestan Ermenileri, Berikan Yayınları, Ankara
Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim Yayınları, 5. Baskı, İstanbul.
Bayram Nazır, “Dersaâdet Ticaret Odası ve Uluslararası Sergiler”, History Studies, I/1, s.179-196.
Sevan Nişanyan, “Patates”, Taraf Gazetesi, www.taraf.com.tr, 01.12.
Rifat Önsoy, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmanî (1863 İstanbul Sergisi)”, Belleten 185, s.195- 235.
Rifat Önsoy, “Tanzimat’ta Üretimi Çağdaşlaştırma Çabaları: Ziraat ve Orman Mektepleri”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi İstanbul 12-15 Nisan 1999 Tebliğler, TTK Basımevi, İstanbul, s.481- 487
Mehmet Zeki Pakalın, Safvet Paşa, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul.
Mehmed Zeki Pakalın, Tanzimat Maliye Nazırları, II, Kanaat Kitabevi, İstanbul
Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmanî Zeyli, XVII, yay. haz. Şakir Batmaz- Gülbadi Alan, TTK, Ankara.
Kevork Pamukciyan, “Ağaton”, İstanbul Ansiklopedisi, I, İstanbul, s.251-252.
Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, yay. haz. Osman Köker, Aras Yayınları, İstanbul
Erdoğan Satıcı, “1851 Londra Milletlerarası Sergisinden Sultanahmet Ergisine”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, IX./ 54 Ankara s. 37-40
Vağarşag Seropyan, “Krikor Ağaton”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I, YKY, 2. Baskı, İstanbul, s.85-86.
Stanford J. Shaw - Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II, çev. Mehmet Harmancı, 3. Baskı, E Yayınları, İstanbul
Selçuk Akşin Somel, “Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi”, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri,
Sonyel 2009
Süleyman Sudi 1982
Şahin 2008
Tanrıkut 1984
Tekeli ve İlkin 1999
Timur 1984
Tuğlacı 2004
Turan 2009
TZTBB 1938
Uras 1987
Varlık 1985
Yarman 2001
Yazıcı 1990
Yıldırım 2008
Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları 23-25 Eylül 2005, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s.1-15.
Salahi R. Sonyel, Osmanlı Ermenileri, çev. Ayden Birerdinç, Remzi Kitabevi, 2. Baskı, İstanbul.
Usul-i Meskukat-ı Osmaniye ve Ecnebiye, çev. Cevriye ve İbrahim Artuk, Endurun Kitabevi, İstanbul.
Gürsoy Şahin, Osmanlı Devleti’nde Katolik Ermeniler- Sivaslı Mihitar ve Mihitaristlers. IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
Asaf Tanrıkut, Türkiye Posta ve Telgraf Telefon Tarihi ve Teşkilat ve Mevzuat, Efem Matbaacılık, Ankara.
İlhan Tekeli - Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK, 2. Baskı, Ankara.
Taner Timur, “Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati-II, Tarih ve Toplum, II/12, İletişim Yayınevi, İstanbul, s.16- 25.
Pars Tuğlacı, Tarih Boyunca Batı Ermenileri, I -II, Pars Yayın ve Tic Ltd. İstanbul.
Fikret Turan, Seyahatname-i Londra, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, Birinci Köy ve Kalkınma Kongresi Yayını, İstanbul
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, 2. Baskı, İstanbul
M. Bülent Varlık, “Bir Yarı-Sömürge Olma Simgesi: Yabancı Posta Örgütleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, VI, İletişim Yayınları, İstanbul, s.1653- 1656.
Arsen Yarman, Palu-Harput 1878 Çarşancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler, I, Derlem Yayınları, İstanbul.
Nesimi Yazıcı, “Tanzimat’ta Haberleşme ve Kara Taşımacılığı”, 150. Yıldönümünde Tanzimat Ekonomisi Sempozyumu 5-6 Haziran 1989, İstanbul, s.333- 377
Mehmet Ali Yıldırım, “Osmanlı’da İlk Çağdaş Zirai Kurum: Ziraat Mektebi”, OTAM, 28, s.223- 240.