Memlük Türk Sultanlığı’nın Anadolu hâkimiyet mücadelesi: Malatya’nın Zaptı (28 Nisan 1315)

Türkiye Selçuklu Devleti’nin zayıflamasıyla Anadolu’da İlhanlı-Memlük hâkimiyet çatışması yaşandı. İlhanlılar, Mûineddîn Süleyman Pervâne’nin öldürülmesinden sonra Anadolu’ya atadıkları yöneticiler vasıtasıyla bölgeyi yönettiler. Memlük Sultanı Bey Bars (Bey Pars), Mısır ve Suriye bölgelerinin güvenliği bakımından son derece önemli olan Anadolu’yu ele geçirerek bir taraftan devletinin nakit ihtiyacını karşılamak diğer taraftan başkent Kahire’yi ve Suriye’nin idarî merkezi Dımaşk’ı rakip güç İlhanlılara karşı korumayı hedefliyordu. Bu amaçla hareket ettiği Anadolu’dan istediğini elde edemeden döndü. Temellerini Bey Bars (Bey Pars)’ın attığı Memlüklerin Anadolu politikası, Klavun döneminde somut başarılara dönüştü. Kâhta, Behisne, Gerger gibi tarihî sugûrun önemli kentleri Memlük kontrolüne geçti. Fırat güzergâhı üzerindeki büyük şehir Kal’at er-Rûm’un da Memlük hâkimiyetine girmesiyle İlhanlı-Memlük çatışması yeniden kaçınılmaz bir hâl aldı. Memlük sınırlarının Malatya’ya kadar dayanması İlhanlıları ciddî tedbirler almaya itti. Malatya, bu dönemde Memlüklardan gelecek olası saldırılara karşı bir karakol ve bu devlete karşı yapılacak askerî hareketler için bir üs olarak kullanıldı. Memlük hükümdarı el-Melik en-Nâsır Muhammed, Malatya’dan yapılan saldırıları kesin olarak durdurmak amacıyla Malatya’ya asker sevk etti. Mısır, Dımaşk, Safed, Trabulus, Hıms ve Hama kuvvetlerinden oluşan Memlük ordusu Dımaşk Nâib es-Saltanası Seyfeddîn Tengiz/Deniz mukaddemliğinde Malatya’ya hareket etti. Şehir üç gün kuşatılıp yağmalandıktan sonra yöneticileri esir edildi. İlhanlı Emiri Çoban, iktâı olan Malatya’ya süratle dönerek şehri imar ile güvenli hale getirdi

Anahtar Kelimeler:

Fırat, Memlüklar, Suriye Hinterlantı, Malatya, İlhanlılar

The Conflict of Predominance of Anatolian of Mamluk Turkish Sultanete: The Siege of Melitene (28th of April, 1315)

With the decline of Anatolian Seljuks State, predominance conflict of IlkhanidMamluk had been arised in Anatolia. After the murdering of Mu’in al-din Sulayman Parwana, Ilkanids ruled the Anatolia by the assigned managers. By capturing the Anatolia which was extremely important in terms of security of Egypt and Syria regions, Mamluk’s ruler Baibars aimed both to meet the cash needs of the state and to protect the capital Cairo and the Syria’s administrative center of Damascus against to Ilkhanids. He returned from Anatolia from where he moved for his purpose by misfiring. The Mamluk’s Anatolian policy of which the bases were done by Baibars was turned into perceptible achievements in the period of Qalawun. Historically important border (sugur) cities as Kahta, Behisne and Gerger were passed to the contol of Mamluk. With the entering of Kal’at al-Rum which was one of the great cities on the Euphrates route under the Mamluk’s predominace, the conflict between Ilkhanids and Mamluks began again. Since the borders of Mamluk was extended over Melitene, Ilkhanids took serious precautions. In this period, Melitene was used as a patrol against to potential attacks from Mamluk and a military base for military actions to this state. Mamluk’s ruler al-Malik al-Nasir Muhammad sent in the troops to Melitene for holding the attacks to Kal’at al-Rum from Melitene. The army of Mamluks which was composed of the military forces of Egypt, Damascus, Safed, Tripoli, Hims (Emesa) and Hama was moved to Melitene under the leadership of the governor of Damascus’s Saif al-din Tengiz. After the city being seized and pillaged for three days, the rulers were taken captured. Ilkhanid’s commander (Noyin-i Azim) Amir Choban rapidly returned in his fief, Melitene, and provided the security of the city with the restoration of it

Keywords:

Euphrates, Mamluks, Syria Hinterland, Melitene, Ilkhanids,

PDF

___

AKNERLİ GRİGOR, Moğol Tarihi, Çev. Hrant D. Andreasyan, İstanbul 1954.
AKSARAYÎ, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2000.
AKYOL, İ. Hakkı, “Arz”, İA, I, 656-657.
ALPTEKİN, Coşkun, “Belek b. Behram”, DİA, V, 402-403.
AY BEK ED-DEVÂDARÎ, Ebî Bekr bin Abdullah, Kenz ed-Dürer ve Câmî el- Gurer, Tahkik Ulrich Harmann, C. 8, Kahire 1391/1971.
AY BEK ED-DEVÂDARÎ, Ebî Bekr bin Abdullah, Kenz ed-Dürer ve Câmî el- Gurer, Tahkik Hans Robert Reumer, C. 9, ty.
AYDIN, Cengiz, “Arz”, DİA, III, 440-442.
AYNÎ, Bedreddin Mahmûd, Ikd el-Cumân fî Târih-i Ehli’z-Zamân, Tahkîk Dr. Muhammed Muhammed Emîn, 4. Cilt, ty.
AZIMÎ, Azımî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H.430-538=1038/39- 1143/44), Çev. Ali Sevim, TTK., Ankara 2006.
BAR HEBRAEUS, Abû’l-Farac Tarihi, Çev. Ömer Rıza Doğrul, C.1, 2, Ankara 1999.
BAŞTAV, Şerif, “Ortaçağ’da Malatya’nın Jeopolitik Durumu”, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Oktay Aslanapa’ya Armağan, XXXI/1-2 (Ankara 1995), s.55-62.
BEY BARS (BEY PARS) EL-MANSÛRÎ ED-DEVÂDAR, et-Tuhfet el-Mülûkîye fî Devlet et-Turkîyye, Nşr. Dr. Abd el-Hamîd Salih Hamdan, Beyrut 1407/1987.
BEY BARS (BEY PARS) EL-MANSÛRÎ ED-DEVÂDAR, Muhtar el-Ahbâr, Nşr. Dr. Abd el-Hamîd Salih Hamdan, Mısrîyye el-Lübnanîye, ty.
BEY BARS (BEY PARS) EL-MANSURÎ ED-DEVÂDAR, Zubdet el-Fikre fî Tarih el-Hicre, Nşr. D.S. Richards, Beyrut 1998.
BAYKARA Tuncer, “Rum, Şam ve Anadolu Kavramları Üzerine”, F. Ü. Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Birinci Orta Doğu Semineri, (Elazığ, 29-31 Mayıs 2003), s. 33-38.
BİRZÂLÎ, Âlâmeddîn Ebû Muhammed el-Kâsım bin Muhammed bin Yûsuf, el- Vefayât li’l-Birzâli, Nşr. Ebû Yahya Abdullah el-Kundurî, 1426/2005.
CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, Çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul 2012.
ÇETİN, Altan, Memlük Devleti’nde Askerî Teşkilât, İstanbul 2007.
ÇETİN, Altan, Memlük Devleti’nin Kuzey Sınırı, TTK., Ankara 2009.
DÂVUD BENÂKITÎ, Tarih-i Benâkıtî, Haz. Câfer Şiâr, Tahran 1348.
DELİLBAŞI, Melek, “Türk Tarihi’nin Bizans Kaynakları”, Cogito, S. 17, 1999, s.339-351.
EBU’L-FİDÂ, el-Melik el-Müeyyed İsmâil bin Alî, el-Muhtasar fî Ahbâr el-Beşer, Tahkîk Dr. Muhammed Zeynuhum-Prof. Yahyâ Seyid Hüseyîn, C. 3, ty.
EBU’L-FİDÂ, el-Melik el-Müeyyed İsmâil bin Alî, el-Muhtasar fî Ahbâr el-Beşer, Nşr. Mahmûd Deyyub, C. 2, Lübnân-Beyrût1418/1997.
EBU’L-FİDÂ, Takvim el-Büldân, Farsça Tercüme Abd el-Muhammed Ayetî, Tahran, ty.
el-HOTENÎ, el-Veled eş-Şefîk ve’l-Hâfid el-Halîk, Süleymâniye Kütüphânesi, Farsça Yazma Eserler, No: 4519.
el-KUTUBÎ, Muhammed bin Şâkir, Fevât el-Vefîyât, Tahkîk Dr. İhsan Abbâs, Beyrut, C. 1, ty.
el-VERDÎ, Zeyneddîn bin Ömer, Tetimmet el-Muhtasar fî Ahbâr el-Beşer, Tahkîk Ahmet Rıfat el-Bedravî, C.2, Beyrut/Lübnan 1970.
en-NÜVEYRÎ, Şihabuddîn Ahmed b. Abdulvehhab, Nihâyet el-Ereb fî Fünûn el- Edeb, Tahkîk Dr. Necib Mustafa Fevvâz-Dr. Hikmet Keşâî Fevvâz, C. 30-31, Beyrût/Lübnân 1424/2004.
en-NÜVEYRÎ, Şihabuddîn Ahmed b. Abdulvehhab, Nihâyet el-Ereb fî Fünûn el- Edeb, Tahkîk Prof. İbrahim Şemseddîn, C. 32-33, Beyrût/Lübnân 1424/2004.
ERDEM, İlhan, “Sâhib-i Divan Şemseddin Cüveynî’nin Anadolu’ya Gelişi, Yeni Moğol Rejiminin Kurulması, Sonuçları”, Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan, Ankara 2003, s. 331-339.
GÖYÜNÇ, Nejat, “Memlük Devrinde (Eski) Malatya’da Bir Aile”, V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul (23-28 Eylül 1985), s. 245-250.
GREGORY, Timothy E., Bizans Tarihi, Çev. Esra Ermert, YKY., İstanbul 2008.
HÂFIZ EBRÛ, Şihabuddîn Abdullah Hâfî, Zeyl-i Câmiu’t-Tevârih-i Reşidî, Nşr. Dr. Hanbaba Beyanî, Tahran 1349.
HAMDULLAH MÜSTEVFÎ KAZVİNÎ, Nüzhet el-Kulûb, Tashih-Tahkik Gay Le Stange, Brill-Leiden 1854/1933.
HAMDULLAH MÜSTEVFÎ KAZVİNÎ, Tarih-i Güzide, Tahkik Dr. Abdulhüseyin Nevâî, Tahran 1387.
HINZ, Walther, İslâm’da Ölçü Sistemleri, Çev. Acar Sevim, İstanbul 1990.
HUART, Cl. “Fersah”, İA, IV, 574.
İBN BÎBÎ, el-Evâmir el-Âlâîye fî Umûr el-Âlâîye, Çev. Mürsel Öztürk, C.1, 2, Ankara 1996.
İBN el- FUVATÎ, Ebu’l-Fazl Abdurrezzâk bin Ahmed el-Şeybânî el-Bağdâdî, el- Havâdis el-Câmiâ ve’t-Tecârib el-Nâfiâ fî el-Mâîye es-Sâbie, Tahkîk Mehdî en- Necm, Beyrût/Lübnan, ty.
İBN el-KALÂNİSÎ, Târihu Dımaşk, İng. Trc. H.A.R.Gibb, London 1932.
İBN HALDUN, Mukaddime, Çev. Zâkir Kadirî Ugan, C. 2, İstanbul 1970.
İBN IYÂS, Muhammed bin Ahmed bin Iyâs el-Hanefî el-Mısrî, Bedaî ez-Zuhûr fî Vekâî ed-Duhur, yy., 1960.
İBN ŞIHNE, eş-Şeyh Muhibeddîn Ebu’l- Vâlidu Muhammed bin Muhammed, Ravz el-menâzir fî İlm el-Evâil ve’l-Evâhir, Tahkîk Seyyid Muhammed Muhennâ, Beyrût/Lübnân 1417-1997.
İBN TAĞRIBERDÎ, Cemâleddin Ebu’l-Mehâsin bin Yûsuf, el-Menhel es-Sâfî ve’l- Müsteva fî Bâd el-Vâfî, C. 4, Tahkîk Dr. Muhammed Muhammed Emin, Kahire 1989.
İBN TAĞRIBERDÎ, Cemaluddîn Ebî’l-Mehâsin bin Yûsuf, en-Nücum ez-Zâhire fî Mülûk-ı Mısr ve’l-Kâhire, Tahkik Muhammed Hüseyin Şemsuddîn, C. 7, Beyrut- Lübnan 1413/1992.
İBN TAĞRIBERDÎ, Cemaluddîn Ebî’l-Mehâsin bin Yûsuf, en-Nücûm ez-Zâhire fî Mülûk-ı Mısr ve’l-Kahire, Tahkîk Muhammed Hüseyin Şemseddîn, C. 9, Beyrut, ty.
İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil fî’t-Târih, Çev. Abdülkerim Özaydın-Ahmet Ağırakça, C. 2, 12, İstanbul 1987.
İBNÜ’L-İBRÎ, Ebü’l-Ferec, Târihu Muhtasari’d-Düvel, Çev. Şerafeddin Yaltkaya, Ankara 2011.
KAFALI, Mustafa, Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi, Ankara 1997.
KALKAŞANDÎ, eş-Şeyh Ebu’l-Abbâs Ahmed, Kitab-ı Subh el-Âşâ, C. 13, Kahire 1337/1918.
KALKAŞANDÎ, eş-Şeyh Ebu’l-Abbâs Ahmed, Kitab-ı Subh el-Âşâ, C. 4, Kahire 1332/1914.
KALKAŞANDÎ, eş-Şeyh Ebu’l-Abbâs Ahmed, Kitab-ı Subh el-Âşâ, C. 8, Kahire 1334/1915.
KAŞANÎ, Ebu’l-Kasım Abdullah bin Muhammed, Tarih-i Olcaytu (İnceleme ve Çeviri), Çev. Derya Örs, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1992.
KAŞANÎ, Ebu’l-Kasım Abdullah bin Muhammed, Tarih-i Olcaytu, Sadeleştiren Mehin Hanbelî, Tahran 1348.
KESİK, Muharrem, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi (1116- 1155), TTK., Ankara 2003.
KOPRAMAN, Kâzım Yaşar, Makaleler, Haz. E. Semih Yalçın-Altan Çetin, Ankara 2005. LAPİDUS, Ira Marvin, Muslim Cities in the Later Middle Ages, Cambridge/Massachusetts 1967.
MAKRİZÎ, Takıyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed bin Ali, es-Sülûk li-Mârifet-i Düvel el- Mülûk, Tahkîk Muhammed Abdülkâdir Âtâ, C. 2, Beyrût/Lübnân, ty.
MAKRİZÎ, Takıyuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed bin Ali, es-Sülûk li-Mârifet-i Düvel el- Mülûk, Tahkîk Muhammed Abdülkâdir Âtâ, C. 3, Beyrût/Lübnân, ty.
MELİKOFF, I., “Danishmendids”, Encylopedia of Islam (Second Edition), II, 110- 111.
NİŞABURÎ, Zahiruddîn, Selçuknâme, Nşr. Muhammed Ramazanî, Tahran 1332.
NUÂYMÎ, Abdulkâdir bin Muhammed, ed-Dâris fî Tarih el-Medâris, Tahkîk Câfer el-Hanî, C. 1, Kahire, ty.
OĞUZ, Mevlüt, Başlangıcından Osmanlıların Fethine Kadar Malatya Tarihi (M.Ö.5500-M.S.1516), İstanbul 1995.
OSTROGORSKY, George, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, Ankara 2006.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 1, 2, İstanbul 1993.
PSELLOS, Mikhail, Khronographia, Çev. Işın Demirkent, TTK., Ankara 1992.
RAMSAY, W. M., Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çev. Mihri Pektaş, İstanbul 1960.
REŞİDÜDDÎN FAZLULLAH EBU’L-HAYR, Câmiu’t-Tevârih, Yay. Ahmet Ateş, TTK., Ankara 1999.
REŞİDÜDDÎN FAZLULLAH EBU’L-HAYR, Kitab-ı Tarih-i Mübarek Gâzânî Dastan-ı Abağa Han ve Sultan Ahmed ve Argun Han, Nşr. Karl Jahn, Mouton&Co 1957.
REŞİDÜDDÎN FAZLULLAH EBU’L-HAYR, Tarih-i Mübarek Gâzânî Dastan-ı Gâzân Han, Nşr. Karl Jahn, 1357/1940.
SEVİN, Veli, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, TTK., Ankara 2001.
SIBT İBN el-ACEMÎ, Künûz ez-Zebeb fî Tarih-i Haleb, Tahkîk Şevkî Şeâs- Fatih el-Bekkûk, C. 1, Haleb 1418/1996.
STRABO, The Geography of Strabo, Book XII, Chapter 2, 1928.
SÜMER, Faruk “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. I, Ankara 1969, s.1-44.
Süryanî Mihail, Vekâyî-nâme, Çev. Hrant D. Andreasyan, 1944.
TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971.
UMAR, Bilge, Türkiye’deki Tarihsel Yer Adları, İstanbul 1993.
UNAT, Yavuz, “Zîc”, DİA, XXXXIV, 397-398.
URFALI MATEOS, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136- 1162), Çev. Hrant D. Andreasyan, TTK., Ankara 2000.
VASSAF, Şerefüddîn Abdullah bin Fazlullah Şirazî, Tecziyet el-Emsar ve Tezciyet el-Âsar, Nşr. Abdulmuhammed Ayetî, 1346.
YİNANÇ, M. Halil, “Dânişmendliler”, İA, III, 468-479.
ZEHEBÎ, Şemsuddîn Muhammed bin Ahmed bin Osman, Tarih el-İslâm ve Vefâyat el-Meşâhîr ve’l-Âlâm, Tahkik Dr. Ömer Abdusselâm Tedmürî, 67. Tabaka, Beyrut-Lübnan 1419/1999.
ZEHEBÎ, Şemsuddîn Muhammed bin Ahmed bin Osman, Tarih el-İslâm ve Vefâyat el-Meşâhîr ve’l-Âlâm, Tahkik Dr. Ömer Abdusselâm Tedmürî, 68. Tabaka, Beyrut-Lübnan 1420/1999.
ZEHEBÎ, Şemsuddîn Muhammed bin Ahmed bin Osman, Zeylu Tarih el-İslâm, Haz. Mazen bin Salim Bavezirî, ty.
ZENGİN, Murat, Türkler Tarafından Fethinden Moğol İstîlâsına Kadar Malatya, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008.