ANADOLU'DA İSLAM VE HRİSTİYANLIK DÖNEMLERİNDE HAYIR KURUMLARI VE YAPILARIN KORUNMASI

Dini ve sosyal gayelerle kurulan hayır kurumları, Anadolu'da hemen her dönemde var olmuştur. Bu kurumlar, Bizans döneminde kiliseler ve manastırlara bağlı iken, sonrasında İslami vakıf kurumu anlayışıyla gelişmiş ve Selçuklu ile Osmanlı dönemlerinde camiler, medreseler veya külliyeler gibi yapılar ve yapı kompleksleri vakıflara bağlı olarak inşa edilmiştir. İslami vakıf anlayışının kökenleri halen tartışılan bir konu olsa da, aynı coğrafyada kimi zaman eş zamanlı kimi zaman birbirini takip eden dönemlerde Hıristiyan ve İslam toplumlarında kurulan hayır kurumları, yapıların korunmasında önemli roller üstlenmişlerdir. Anadolu'da Hıristiyanlık ve İslami dönemlerde görülen bu hayır kurumlarının, kendi iç idari organizasyonu ve finansal yapısı olan bireysel girişimler olması, ortak özellikleridir. Bununla birlikte, her iki dönem hayır kurumlarının ana gayesi olan Tanrı'ya ve kullarına sonsuza dek hizmet etme anlayışı, sahip oldukları yapıların korunması ve yaşatılmasını görev olarak ortaya koymuştur. Bu sebeple, yapıların korunması için çeşitli düzenlemeler söz konusu olmuştur. Bunlara ilişkin bilgiyi, Bizans döneminde typikon, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde ise vakfiye olarak adlandırılan, hayır kurumlarının resmi kuruluş belgelerinde bulmak mümkündür. Bu çalışma, temelde hayır kurumlarının kuruluş belgelerindeki bu bilgiler ışığında, Anadolu'da Hıristiyanlık ve İslami dönemlerde hayır kurumlarının yapıların korunmasındaki rollerini belirlemeyi amaçlamıştır.

Anahtar Kelimeler:

vakıf, hristiyanlık, islam, yapıların korunması, hayır kurumları

PIOUS FOUNDATIONS AND PRESERVATION OF BUILDINGS DURING CHRISTIANITY AND ISLAM IN ANATOLIA

Pious foundations, established mainly for religious and social purposes, existed in almost every period in Anatolia. These foundations included churches and monasteries during the Byzantine period and were further developed under the Islamic waqf system, and involved buildings such as mosques, madrasahs or building complexes (külliye), in the Seljuk and Ottoman periods. Although the origins of the concept of Islamic waqf is a debated subject area, the pious foundations of Christianity and Islam, observed in the same geography, sometimes simultaneously and sometimes in successive periods, have played significant roles in the preservation of buildings. The common features of the pious foundations in Anatolia during the Christian and Islamic periods are that they are private initiatives with their own internal organizational and financial structure. In addition, since serving God and his subjects forever is the main goal of these pious foundations, they consider it their duty to protect and ensure the survival of the buildings they owned. Therefore the preservation of these buildings was carried out through various regulations. Information on these regulations can be found in the official foundation documents of pious foundations, which are called typikon in the Byzantine period, and waqfiyya during the Seljuk and Ottoman periods. Mainly using the information in these foundation documents, this research aims to determine the roles of pious foundations seen in Christian and Islamic periods in Anatolia in the preservation of buildings.

Keywords:

waqf, christianity, islam, preservation of buildings, pious foundations,

PDF

___

Akar, T., The Role of Vakıf Institution in the Conservation of Vakıf Based Cultural Heritage, unpublished PhD thesis in METU, Ankara 2009.

Akgündüz, A., İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, OSAV Yay., İstanbul 1996.

Bakırer, Ö., “Vakfiyelerde Binaların Tamiratı İle İlgili Şartlar ve Bunlara Uyulması”, Vakıflar Dergisi, vol.X, Ankara 1973, p.113-126.

Barnes, J. R., An Introduction to Relgious Foundations in the Ottaman Empire, E.J.Brill, 1987.

Bingöl, O., Arkeolojik Mimari’de Taş, İstanbul 2004.

Gautier, P., Le Typikon Du Christ Sauveur Pantocrator, Paris 1974.

Hatemi, H., “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Vakıf”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, vol.6, İstanbul 1985, p.1658-1678.

Korat, G., Taş Kapıdan Taç Kapıya Kapadokya, İstanbul 2003, p.31-36.

Köprülü, F., “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü”, Vakıflar Dergisi, vol.II, Ankara 1942, p.6-35.

Madran, E., Osmanlı İmparatorluğu’nun Klasik Çağlarında Onarım Alanının Örgütlenmesi 16.-18. Yüzyıllar, Middle East Technical University Faculty of Architecture Press, Ankara 2004.

Onur, Y., “Orta Çağ Akdeniz Dünyasında Hayır İşleri: Bizans ve Selçuklular’da Vakıflar Micheal Attaleiates’in Diataxis’i ve Celaleddin Karatay’ın Vakfiyesi”, ODTÜ Gelişme Dergisi, vol.26 (3-4), Ankara 1999, p.531-556.

Ömer Hilmi, Ithaf-ül-ahlaf fi ahkâm-il-evkaf, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1977.

Öztürk, N., Menşe’i ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara, 1983.

Qusterhout, R., Ahunbay, Z. & Ahunbay, M., “Study and Restoration of the Zeyrek Cami in Istanbul: First Report, 1997-98”, Dumbarton Oaks Papers, no. 54, Washington D.C. 2000, p.265-269.

Thomas, J.P., Private Religious Fondation in the Byzantine Empire, Dumbarton Oaks Studies XXIV, Washington D.C. 1987.

Thomas, J. & Hero, A.C. (eds.), Byzantine Monastic Foundation Documents: A complete Translation of the Surviving Founders’ Typika and Testaments, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington, D.C. 2000.

Yediyıldız, B., “Vakıf” article, Islam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, vol.13, İstanbul 1986, p.153-172.

Yediyıldız, B., XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Ankara 2003.

Yüksel, H., “Anadolu Selçukluları’nda Vakıflar”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, ed. Ahmet Yaşar Ocak, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2006, p.309-325.

..............., Fatih Mehmed II Vakfiyeleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Türk Vakfiyeleri No.1, Ankara1938.

..............., “Typikon, Monastic” article, The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. 3, New York 1991, p.2132.

..............., Istanbul, T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1993.

URL 1., accessed 20 May 2021, https://www.oxfordreference.com/search?q=hegoumenos&searchBtn=Search&isQuickSearch=true