Muallim Nâci’nin Dünyasında Tasavvuf

Muallim Nâci şair, muharrir ve muallim vasıflarıyla Tanzimat döneminin en bilinen ve üzerinde konuşulan isimlerinden biridir. Döneminin dil, edebiyat tarih alanında yaptığı tercüme, tenkit ve lugat çalışmalarının yanı sıra dînî ve tasavvufî sahada da çalışmaları bulunmaktadır. Nâcî Tanzimat sonrası yenileşme hareketleri karşısında Fransız Edebiyatından güçlü tercümeler ve serbest şiir formunda şiirler kaleme almakla birlikte elini gelenek altında temsîl edilen aruz formundan çekmemiş, aruzu sade bir Türkçeyle buluşturmuştur. Yahya Kemal Beyatlı, Mehmet Akif Ersoy, Tevfik Fikret Muallim Nâci’nin önde gelen temsilcilerindendir. Muallim Nâci’yi edebi ve siyasi çevrede tartışmalara ve çoğu kez ağır ithamlara bırakan bir diğer yönü ise onun siyasi yönden milli bir duyuş içinde ısrar etmesi ve ümmet bilincini şiir ve nesrinde seslendirmesidir. 1891 yılında kaleme almış olduğu “Ertuğrul Bey Manzûmesi” Sultan Abdülhamid Han tarafından kendisine “Târîh-nüvîs-i Selâtîn-i Osmân” pâyesini kazandırmıştır. Dînî ve millî şuuru yüksek bir âlim olarak Nâcî’nin eserlerinde sağlam bir tevhid inancı, samîmi bir peygamber ve ehl-i beyt sevgisi, İslâm medeniyetinin teşekkülünde rol oynamış şahsiyetlere derin bir hürmet vardır. Çağının batı rüzgarları karşısında pek çok çağdaşının aksine Nâcî’nin savrulmasını engelleyen temel unsurlara inildiğinde iman ve amel bütünlüğü olan bir aile içinde, tasavvuf ve irfan ehli kimselerin refakatinde bir yaşam sürdüğü görülür. Nitekim Nâcî’nin hayatında tesîr altında kaldığını belirttiği sahneler, tanıştığı mutasavvıflar, eserlerinde yer verdiği sûfîler ve işlediği konular düşünce ve duyuş dünyasında tasavvuftan büyük ölçüde beslendiğine şahitlik etmektedir. Çalışmanın konusu Türk edebîyatında ve fikrî sahada geleneğin temsilcisi olarak bulunan Muallim Nâci’nin hayâtı, meşrebi, mutasavvıf çevresi ve eserleri üzerinde gözüken tasavvufî dinamikleri keşfetmektir.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Muallim Nâci, Mevlevîlik, Şiir, Tasavvuf Edebiyâtı.

Ṣūfīsm in the World of Muallim Nācī

Being a poet, writer, and teacher, "Muallim Nācī" is one of the most known and spoken names of the Tanzimat period. Along with translation, criticism, and linguistic works, he also provided religious and mystical works. Facing with post-Tanzimat Renewal movements, he made influential translations from French literature, but did not give up the basic types, measures, and propositions of the tradition, and used aruz prosody with plain Turkish. He is criticized in literature and politics because of his insistence on a national perspective from a political perspective and voicing the ummah’s consciousness in poetry and prose. Thanks to “Ertuğrul Bey Manzûmesi” he wrote in 1891, he was given the “Tarih-nuvis-i Selatin-i Osman" degree by Abdul Hamid II. As a poet and writer with high religious and national consciousness, there is a strong belief in oneness, an intimate love of prophets and ahl al-bayt, and deep respect for individuals who played an important role in the formation of Islamic civilization. Unlike many of his contemporaries dispersed by western winds, he stood upright thanks to the major elements including the fact that he lived in a family with the integrity of belief and deeds, accompanied by ṣūfīs and people with wisdom. In reality, he is heavily influenced by ṣūfīsm in the realm of thinking and perception. This study explores the dynamics of ṣūfīsm in his life, works, disposition, and his mystic environment.

Keywords:

Muallim Nācī, Ṣūfīsm, Poem, Mawlawiyya, Ṣūfī Literature.,

PDF

___

Avni, Hüseyin. Muallim Nâci. İstanbul: Alem Matbaası, 1311/1894.
Ayverdi, Sâmiha vd. Kenan Rifâî ve Yirminci Asrın Işığında Müslümanlık. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 11. Basım, 2017.
Ayverdi, Sâmiha vd. Yolcu Nereye Gidiyorsun. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 6. Basım, 2016.
Banarlı, Nihad Sâmî. “Muallim Naci”. Resimli Türk Edebiyâtı 2 (1979), 982- 989.
Beytur, Mithat Bahârî. Pîr Aşkına. nşr. Nuri Şimşekler. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
Bozdağ, Erdal. Muallim Naci'nin Düşünce Dünyası ve Tanzimat yenileşmesindeki Yeri. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Butros Ebu Manneh. “Sultan Abdülhamid II ve Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî”. çev. İrfan Gündüz. Marmara Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi 7-8-9-10 (1989-1995), 375-405.
Ceyhan, Adem. Emsâl-i Ali. İstanbul: Buhara Yayınları, 2011.
Fahri, Osman. “Tarih-nüvîs-i Selâtîn-i Âl-i Osman - Şâir şehîr Merhûm Muallim Nâci Efendi”, Maârif 2/4 (22 Nisan 1309). 226-232.
Ferhun, Nezîhi. “Muallim Naci Üstüne Bazı Dikkatler”. Yeni Sanat 1/8 (Kasım1974), 32-37. https://katalog.idp.org.tr/yazilar/31984/muallim-naci-ustune-bazi-dikkatler
Giritli Ali Aziz Efendi. Muhayyelât. sad. Osman Sevim. İstanbul: Bilge/Kültür/Sanat, 2017.
Gökçe, Hasan. Kefevî Tekkesi Şeyhi Ali Vasfî Efendi Hayatı Sanatı ve Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
Gölpınarlı, Abdülbâkî. Mevlânâ’dan sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılap ve Aka Yayınevi, 2. Basım, 1983.
Gölpınarlı, Abdülbâkî. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Elif Kitabevi, 3.Basım, 2006.
Güzelyüz, Ali. “Sâib-i Tebrîzî’nin Hayatı ve Eserleri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Mecmuâsı 10 (2007), 1-4.
Eldem, İsmâil Hakkı. Osmanlı Meşahir-i Üdebası Muallim Naci Efendi. İstanbul:Nişan Berberyan Matbaası, 1311/1893.
Haksever, Ahmed Cahid. Modernleşme Sürecinde Mevlevîler ve Jön Türkler. İstanbul: H Yayınları, 2009.
Hayal, Zülfikar. “Giridli Ali Aziz Efendi’nin Türk Yenileşme Tarihi İçindeki Yeri”, Türk Kültürü Araştırmaları 17/1-2 (1984), 110-121.
İzbudak, Veled Çelebi. Tekkeden Meclise Sıra Dışı Bir Çelebi’nin Anıları. nşr. Yakup Şafak-Yusuf Öz. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
Kaçar, İzzet. Bütün Yönleriyle Muallim Nâci (1849-1893). Ankara: Gece Kitaplığı, 2019.
Kara, Mustafa. Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. İstanbul: Dergah Yayınları, 2002.
Koca, Ferhat. “Mûsâ Kâzım Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/ 221-222. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Yeni Sanat. “Muallim Nâci Üzerine Cemil Meriç’e Sorular”. Yeni Sanat 1/8 (Kasım 1974), 44-50. https://katalog.idp.org.tr/yazilar/31988/muallim-naci-uzerine-cemil-meric-e-sorular
Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî. çev. Veled Çelebi İzbudak. 6 cilt. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2006.
Mithat, Ahmet - Nâcî, Muallim. Muhâberât ve Muhâverât, İstanbul: y.y., 1311/1893-1894.
Miyasoğlu, Mustafa. “Mualllim Naci Üzerine”. Yeni Sanat 1/8 (Kasım 1974). 18-21. https://katalog.idp.org.tr/yazilar/31982/muallim-naci-uzerine
Nâci, Muallim vd. İmdâdü’l-Midâd. (b.y.: y.y., 1302/1886),
Nâci, Muallim - Vasfî, Şeyh. Şöyle Böyle. İstanbul: Matbaa-i A.K. Tozluyan, 1302/1885.
Nâci, Mualim. Mütercem. Konstantiniyye: Kitapçı Arakel, 1304/1887.
Nâci, Muallim. Nevâdirü’l-Ekâbir. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1303/1886.
Nâci, Muallim. Hikemü’r-Rufâî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1304/1887.
Nâci, Muallim. Mecmuâ-i Muallim. İstanbul: Mihran Matbaası, 1303/1888.
Nâci, Muallim. Nûmûne-i Sühân. İstanbul: Alem Matbaası, 1307/1890.
Nâci, Muallim. Osmanlı Şâirleri. İstanbul: A. Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307/1890.
Nâci, Muallim. Ateşpâre. Temsîl-i Sânî. Kostantınıyye: y.y., 1303/1886.
Nâci, Muallim. Emsâl-i Ali. İkinci Tab’ı. Kostantıniyye: Matbaa-i Ebüziyâ, 1307/1887.
Nâci Muallim. Esâmî. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1308/1891.
Nâci, Muallim. Fürûzân. İstanbul: y.y., ts.
Nâci, Muallim. Hikemü’r-Rifâî. İstanbul: y.y., 1304/1887.
Nâci, Muallim. İ’câz-ı Kur’ân. Kostantıniyye: Matbaa-i Ebuzziya, 1301/1884.
Nâci, Muallim. Medrese Hâtıraları. İstanbul: y.y., 1302/1885.
Nâci, Muallim. Mehmed Muzaffer Mecmuası. sad. Seval Şahin. İstanbul: Everest Yayınları, 2017.
Nâci, Muallim. Mektuplarım. Kostantınıyye: Matbaâ-i Ebûziyâ, 1303/1886.
Nâci, Muallim. Mûsâ Bin Ebi’l-Gazân Yahud Hamiyet. İstanbul: Matbaa-i Kütübhâne-i Cihân, 1326/1910.
Nâci, Muallim. Nevâdirü’l-Ekâbir. İstanbul 1303/1886.
Nâci, Muallim . Osmanlı Şâirleri. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307/1890.
Nâci, Muallim. Sâibde Söz. Kostantiniye: y.y., 1304.
Nâci, Muallim. Sünbüle Üçüncü Bölüm Ömer’in Çocukluğu. İstanbul: A. Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307/1890.
Nâci, Muallim. Sünbüle Nazım Kısmı. İstanbul: A. Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307/1890.
Nâci, Muallim. Şerâre. İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1301/1884.
Nâci, Muallim. Tâlim-i Kıraat İkinci Kısım: Tehzîbü’l-Ahlâk ve Islâh-ı Nefs Onuncu tab’. İstanbul: Nişan Berberyan Matbaası, 1310/1904.
Nâci, Muallim. Terkîb-i Bend. Tuna: Tuna Vilayeti Matbaası, t.s.
Nâci, Muallim . Yâdigâr-ı Avnî. b.y.: y.y., 1303/1886.
Nâci, Muallim. Yâdigâr-ı Nâcî. nşr. Şeyh Vasfi. İstanbul: Asaduryan Matbaası, 1314/1897.
Nâci, Muallim. Zâtü’n-Nitakayn Yâhud İbnü’z-Zübeyr. İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1307/1890.
Nar, Ali. “Muallim Nâci’nin Dîni Eserleri”. Yeni Sanat 1/8 (Kasım 1974), 38-40. https://katalog.idp.org.tr/yazilar/31986/muallim-naci-nin-dini-eserleri
Noyan, Bedri. Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevilik. 6 Cilt. Ankara: Ardıç Yayınları, 2003.
Okay, M. Orhan - Düzdağ, M. Ertuğrul. “Mehmet Akif Ersoy”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/432-439. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Özgül, M. Kayahan. Şiirin Hazanında Gazel Dökenler: 5 Muallim Naci Efendi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016.
Özmen, İsmail. Alevi-Bektâşi Şiirleri Antolojisi. 5 Cilt. İstanbul: Saypa Yayın-Dağıtım, 1995.
Özsarı, Mustafa. “Şeyh Vasfi”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/71-72. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Salâhi. Mehmed Sabahaddin. Muallim Naci. İstanbul: Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1310/1893.
Sayyâdî, Ebu'l-Hüda. Kalâidü’z-Zeberced alâ Hikem-i Mevlânâ el-Gavsü’s-Şerîf er-Rıfâî Ahmed. thk. Ahmed Remze bin Hammûd Cuha Ebi’l-Hudâ. Beyrut: Dâru’l-Beyrût. 1429/2008.
Suûdü'l-Mevlevî. “Muallim Nâci”. Mahfil 2/22 1340/1922, 186-187.
Şafak, Yakup. “Mecmuâ-i Muallim’in Basılamayan Yazıları ve “İrşâdât-ı Gazzâlî”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 8 (2000), 327-363.
Şeker, Mehmet. “Bektâşî Tekkeleri Hakkında II. Mahmud’un Fermânı”. İslâmi Araştırmalar, Osmanlıya Dair 3-4 Özel Sayısı 12/3-4 (1999), 273-276.
Şeyh Vasfî, Reyâhîn. İstanbul: Mihran Matbaası, 1305/1888.
Şimşek, Selami. “20. Asırda Bir Horasan Ereni İrfan Fethi Gemuhluoğlu’nun Metafizik Dünyası”. Ay Vakti 152 (Eylül- Ekim 2014), 26. http://www.ayvakti.net
Taha Toros Arşivi, Dosya No: 118-Muallim Naci. “Cemiyet-i Velime”, Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği, İstanbul Şehir Üniversitesi, e-arşiv., Ceride-i Havadis.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. XIX. Asır Türk Edebiyâtı Târihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2. Basım,1956.
Tansel, Fevziye Abdullah. “Muallim Nâci’nin Dînî Eserleri”. Diyânet İşleri Başkanlığı Dergisi 1961, 161-77.
Tansel, Fevziye Abdullah. “Muallim Nâci”. İslâm Ansiklopedisi. 9/15-21. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1964.
Tarakcı, Celal. Muallim Naci Efendi Hayatı ve Eserlerinin Tedkiki. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi,1973.
Tatcı, Mustafa - Kurnaz, Cemal. “Mehmed Esad Dede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/ 469-470. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Uçman, Abdullah. “Muallim Nâci”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/ 315-317. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Ulunay, Cevat Refî. “Takvim’den Bir Yaprak, “Fikret’in Ölüm Yıldönümü”, Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği, Taha Toros Arşivi. oai: eariv.sehir.edu.tr: 11498/11952
Varol, Muharrem. II. Abdülhamid’in Danışmanı Ebü’l-Huda Sayyadî’nin Hayatı Eserleri ve Tesirleri (1850-1909). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Vassaf, Hüseyin. Sefîne-i Evliya. haz. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz. 5 cilt. İstanbul: Kitabevi, 2006.
Yılmaz, Gülay. “Bektâşîlik ve İstanbul’daki Bektâşî Tekkeleri Üzerine Bir İnceleme”. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies 45/45 (2015), 97-136.