Türkmen ve Azerbaycan Masallarında Mitolojik Kuş Motifi: Simurg / Zümrüd

Toplumların kültürel kodlarına, değer yargılarına ve inanç sistemlerine ayna tutan masallar, kendisini meydana getiren motif adlı en küçük ögeler aracılığıyla çeşitli sembollerin aktarımında kullanılan en etkili araçlardan biridir. İnsanların zihinlerinde idealize edilen dünya düzeninin tesis edilmesi ve düzensizliğin sona erdirilmesi, masallarda kahramana yardımcı motifler aracılığıyla gerçekleştirilir. Bu amaçla masallarda kaos durumunu sona erdirmekle görevli kahramana yolculuğunda yardımcı olup iyiliğin, bilgeliğin ve vefakârlığın sembolü olarak sıklıkla kullanılan kuşlar, konumlandığı mekân ile sahip olduğu özellikleri itibarıyla mitolojik izler taşıyan olağanüstü varlıklardır ve metin içerisinde her biri geleneği bilen anlatıcı tarafından bilinçli olarak işlenir. Bu çalışmada Türkmen ve Azerbaycan masallarından seçilen toplam on iki metin üzerinden kahramanın yolculuk epizotunda karşısına çıkarak olay örgüsünün şekillenmesinde önemli rol oynayan Simurg / Zümrüd motifinin şekilsel ve işlevsel çözümlemesi yapılmıştır. Olağanüstü kuşun yaşadığı mekân, fiziksel özellikleri, işlevleri ve karşısındaki en büyük engel olarak işlenen ejderha, yılan, dev gibi kaotik varlıklar üzerinde durularak motifin her iki sahadaki kullanım durumu değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Simurg, Zümrüd, kuş, dev, yılan, bilgelik, sağaltma, taşıma, Simurg, Zümrüd, kuş, dev, yılan, bilgelik, sağaltma, taşıma

Mythological Bird Motif in Turkmen and Azerbaijani Tales: Simurg / Zümrüd

Reflecting the cultural codes, value judgments and belief systems of societies, tales are one of the most effective tools used in the transfer of various symbols through the smallest elements called motifs which create tales. Establishing the world order idealized in people’s minds and ending the disorder are realized through motifs that help the hero in tales. With this aim, frequently used as symbols of goodness, wisdom and loyalty by helping the hero in his journey to end the chaos situation in the tales, the birds are extraordinary being shaving my thological features in terms of the place they are located and their characteristics; and each of them is consciously processed by the narrator who knows the tradition. In this study, the formal and functional analysis of the Simurg / Zümrüd motif, which plays an important role in the shaping of the plot by the hero in the journey episode, was carried out through a total of twelve texts selected from Turkmen and Azerbaijani tales. The use of the motif in both fields wase valuated by emphasizing the place where the extraordinary bird lives, its physical features, functions, and chaotic beings such as dragons, snakes and giants, which are treated as the biggest obstacles for the bird.

Keywords:

Simurg, Zümrüd, bird, giant, snake, wisdom, healing, carrying, Simurg, Zümrüd, bird, giant, snake, wisdom, healing, carrying,

PDF

___

Aça, Mustafa (2001).“Yitöşlik Destanının Sibirya (Tümen) Türkleri Eş Metnindeki Olağanüstü Yardımcı Kahramanlar Üzerine Bir Deneme”. Millî Folklor, Yıl 13, C. 7, S.51, s. 65-74.
Axundov, Әhliman (2005a). Azәrbaycan Nağılları. Beş Cilddә. III. Cild, Bakı: Şәrg-Gәrb.
Axundov, Әhliman (2005b). Azәrbaycan Nağılları. Beş Cilddә. IV. Cild, Bakı: Şәrg-Gәrb.
Akdoğan, Yaşar (1995). Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir Yayınevi.
Arı, Ahmet (2003). “Ejder/Ejderha”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. 2. Cilt, s. 335-336.Ankara: AKMB Yay.
Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti (2006). (haz. Ağamusa Axundov). Dörd Cilddә. III. Cild, Bakı: Şәrq-Qәrb.
Bahadur, Yeliz (2019). “Türk Dünyası Masallarında İyi Huylu Devler ve Fonksiyonları”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. S. 14, s. 121-134.
Bayat, Fuzuli (2020). Türk Mitolojik Sistemi (5. baskı).Cilt 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Beydili, Celal (2004).Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (Çev. Eren Ercan). Ankara: Yurt- Kitap Yay.
Boratav, Naili Pertev (2012). Türk Mitolojisi. İstanbul: BilgeSu Yayıncılık.
Campbell, Joseph (2013). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu (Çev. Sabri Gürses). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
Çoruhlu, Yaşar (2014). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yay.
Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yay.
Dilek, İbrahim (2021). Türk Mitoloji Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Durbilmez, Bayram ve Fatma Tekin (2020). “Kazan-Tatar Türklerinin Halk anlatılarında ‘Yılan’, ‘Ejderha’ ve ‘Yuha’”. Türk Dünyası Araştırmaları. C. 124, S. 245, s. 307-326.
Duymaz, Ali (1998). “Anadolu ve Balkan Türklerinin Halk Anlatmalarında Mitolojik Bir Kuş: Zümrüdü Anka”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 1, S. 1, s. 91-97.
Erdem, Sargon (1991). “Anka”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 3, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 198-200. Ergun, Pervin (2004). Türk Kültüründe Ağaç. Ankara: AKMB Yayınları.
Ergun, Pervin (2010). “Türk Kültüründe Ruhlar ve Orman Kültü”. Millî Folklor. Yıl 22, S. 87, s. 113-121.
Geldiyeva, Şirincemal (2006). Türkmen Halk Ertekileri (Cadılı Erteki-ler). Aşgabat: Türkmenistanıň milli medeniyet “Miras” merkezi.
Güler, Zülfi (2014). “Şeyh Galib Divanında Anka-Simurg Sembolü”. International Journal of Language Academy. Volume 2/1 Spring, p. 63-72.
İnan, Abdülkadir (1998). “Türk Folklorunda Simurg ve Garuda”. Makaleler ve İncelemeler (3. baskı). Ankara: TTK Basımevi, 1. Cilt, s. 350-352.
İnayet, Alimcan (2010). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi Yalmavuz Celmoğuz (2. baskı). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Karakurt, Deniz (2012). Türk Mitoloji Ansiklopedisi. Açıklamalı-Resimli. Türk Söylence Sözlüğü. (e-kitap).
Karataş, Mustafa (2013). Türk Dilinde Yanış (Motif) Adları-Anadolu Sahası-.Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
Koçak, Aynur (2018). “Karaçay-Malkar Nart Destanlarında Kaotik Varlık Olarak Emegen/ler”. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi. Yıl 4, S. 7, s. 109-122.
Köse, Serkan (2019). “Türk Kültüründe Baykuş”. Kültür Araştırmaları Dergisi. C. 1, S. 3, s. 288-301.
Küçük, Mehtap (2020). “Sibirya Sahası Türk Destanlarında Kahramana Yardımcı Kuşlar Üzerine Bir İnceleme”. Düşünce ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi. S. 3, s. 41-67.
Küçükbasmacı, Gülten (2017). “Türk Mitolojisinde Yılan”. Türk Mitolojisine Giriş. Ed. Fatma Ahsen Turan ve Meral Ozan. (3. baskı). Ankara: Gazi Kitabevi.
Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi. II. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Önal, Mehmet Naci (2021). Kim Uyur Kim Uyanık? (Türk Masal İncelemeleri). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Sarpkaya, Seçkin (2021). Türklerin Şeytani Masalları (4. baskı).Ankara: Karakum Yayınevi.
Sәyidov, Nürәddin (2005). Azәrbaycan Nağılları. Beş Cilddә. V. Cild, Bakı: Şәrg-Gәrb.
Şahin, Halil İbrahim (2011). Türkmen Destanları ve Destancılık Geleneği (2. baskı). Konya: Kömen Yay.
Şahin, Özlem (2020). “Türk Destanlarındaki Devlerin Genel Özellikleri ve Türk Mitolojisi İle İlgileri”. Yenisey. Yıl 1, S. 1, s. 11-24. Tәhmasib, Mәmmәdhüseyn(2005). AzәrbaycanNağılları. Beş Cilddә. II. Cild, Bakı: Şәrg-Gәrb.
Tekin, Alpay Gönül (2020). Sîmurg’un Kanadı. Mitoloji ve Edebiyat Makaleleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Tekin, Fatma (2020). “Kazan-Tatar Türklerinin Halk Anlatılarında ‘Öteki Dünya’lar: Yeraltı, Su Altı, Gökyüzü ve Kara Orman”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl 8, S. 20, s. 320-337.
Tekin, Gönül (2008). “Güneşin Kuşları: Phoenix ve Ankâ”. TUBA/JTS, 32/1, s. 425-446.
Thompson, Stith (1946). The Folktale. New York: The Dryden Press.
Thompson, Stith (1955-1958). Motif-Index of Folk-Literature: A Classification of Narrative Elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux, Jest-Books, and Local Legends, 6 vols. Bloomington: Indiana.
Tokel, Dursun Ali (2006). “Simurg”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. Cilt 5, Ankara: AKMB Yay., s. 307-309.
Türkçe Sözlük (2005). Ankara: TDK Yayınları.
Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi (2016). II tomluk. I tom. A-Ž, Aşgabat: Türkmen döwlet neşirỳat gullugy. Uslu, Bahattin (2019). Türk Mitolojisi. İstanbul: Kamer Yayınları.
Yalçınkaya, Fatoş (2019). “Uygur Sihirli Masallarındaki Olağanüstü Düşmanların Mitik Kökeni”.Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. S. 2019/ 13, s. 44-56.
Yıldız, Naciye (2009). Kırgız Destanları 7 Boston (haz. Abdıldacan Akmataliyev ve Aynura Kadırmambetova). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yıldız, Naciye (2010). “Türk Destanlarında Kötü Huylu Devler”. Millî Folklor. Yıl 22, S. 87, s. 41-51.
Yücel, Ayşe (1998). “Masallarda Dev ve Yaratılış Destanındaki Benzerleri.” Millî Folklor. Yıl 10, S. 39, s. 38-45.
Zeynallı, Hәnәfi (2005). Azәrbaycan Nağılları. Beş Cilddә. I. Cild, Bakı: Şәrg-Gәrb.