OSMANLI TAHRİRLERİNDEN MODERN AİLE ARAŞTIRMALARINA “HANE” KAVRAMI ÜZERİNE NOTLAR

Bazı sözcüklerin zamanla kavram haline gelmeleri, toplum hayatının onlara kazandırdığı sosyo-lengüistik bir işlevdir. Bazı kavramlar ise tarih içinde hayatlarını sürdürürken yanlarına başka sözcük ve kavramlar alarak yeni anlam ve bilgi alanları oluştururlar. Bu açıdan bakıldığında “hane” kavramının da ilginç bir evrim ve yolculuk yaşadığı düşünülmektedir. Çünkü Türklerin Farsçadan aldığı hane kavramı, Osmanlı ve Cumhuriyet döneminde Türkçeden, Arapçadan ve Fransızcadan sözcüklerle birleşerek yeni kavramlar oluşturmuştur. Bu çalışmada tarihi süreç içinde Osmanlı’da nüfus, tapu ve vergi kayıtlarında karşımıza çıkan hane kavramının Türkiye Cumhuriyeti döneminde de nüfus ve aile araştırmalarında kendini “nasıl” gösterdiği üzerinde durulmuştur. Aslında sosyoloji-tarih bağlamında bir mesken biriminin adı olan hane, Osmanlı vilayetlerinde tapu, nüfus, vergi ve askerlik kayıt defterlerindeki evdir. Alınacak vergi miktarı ve asker sayısı hane üzerinden belirlenmekte ve kayıtlar erkekler üzerinden tutulmaktadır. Hanede yaşayanlara “hanehalkı” denilmektedir. Bu yönüyle hane aynı zamanda döneminin bir sosyal politika ve maliye kavramıdır. Osmanlı araştırmacıları bu kayıtlardan faydalanarak bir hanede kaç kişinin yaşadığını ortalama olarak belirlemek istemişlerdir. Çünkü Osmanlı aile araştırmaları açısından önemli bir bilgi olan “bir yerleşimin nüfusunu öğrenmek” mümkün olacaktır. Bu sebeple çalışmamızda Osmanlı’dan günümüze “hane” kavramının kayıtlardaki izleri takip edilerek hem sosyolojik hem de tarihî analizi yapılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

tahrir, sosyal politika, aile araştırmaları, hane, hanehalkı

NOTES ON “HANE/HOUSEHOLD” CONCEPT FROM OTTOMAN TAHRİR RECORDS TO MODERN FAMILY STUDIES

Conceptualization process of some words over time is a socio-linguistic function that social life has given them. While some concepts continue their lives throughout history, they create new areas of meaning and knowledge by taking other words and concepts with them. The concept of “hane/household” discussed in this article has also experienced an interesting evolution and journey. The concept of “hane/household”, which was borrowed from Persian by the Turks, combined with words from Turkish, Arabic, and French during the periods of the Ottoman Empire and Republic of Turkey and formed new concepts. In this study, it will be shown that the concept of “hane/household”, which historically could be traced through population, land registry and tax records of the Ottoman State, also can be observed in population and family studies during the period of Republic of Turkey. “Hane/household” is the name of a residential unit in the sociology-history context. “Hane/household” is the house in the land registry, population, tax and military service registers in the Ottoman provinces. The amount of tax to be collected and the number of soldiers were determined by “hane/household” and these records only included the information of male population. Those who lived in “hane/household” were called “hanehalkı”. In this respect “hane/household” was also a concept of social policy and finance. Researchers of Ottoman history have determined the average number of people living in one “hane/household” by utilizing these records, thus it would be possible to learn the population of a settlement. This information is also important in terms of Ottoman family studies.

Keywords:

tahrir, social politics, family studies, Hane/Household, hanehalkı,

PDF

___

Acun, F. (2006). Karahisar-ı Şarkî ve Koyluhisar Kazaları Örneğinde Osmanlı Taşra İdaresi (1485-1569), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Aktaş, G. (2015). Türkiye’de Aile Sosyolojisi Çalışmalarına Genel Bir Bakış. Sosyoloji Konferansları, 52, 419-441.
Aydın, K. (2020). Avrupa Birliği Ve Türkiye’de Aile ve Hane Yapısında Demografik Dönüşüm. Nüfusbilim Dergisi, 42, 92-116.
Aydın, N. (2013). Büyük Sümerce Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.
Barkan, Ö. L. (1941). Türkiye'de İmparatorluk Devrinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterler, İktisat Fakültesi Mecmuası II, 1-2, 20-59.
Barkan, Ö. L. (1953). Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi, Türkiyat Mecmuası, X, 1-26.
Başvekâlet İstatistik Genel Direktörlüğü. (1935). 1935. 20 İlkteşrin Genel Nüfus Sayımı, (Türkiye Nüfusu Vilâyet, Kaza, Şehir ve Köyler İtibarile Muvakkat Rakkamlar), Ankara.
Berkes, N. (1942). Bazı Ankara Köyleri Üzerine Bir Araştırma, Ankara: Uzluk Basımevi.
Bilgili, A. S. (1989). XVI. Asırda Karahisar-ı Şarki Kazası, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi SBE, İstanbul.
Bostan, İ. (2009). Sâlyâne, İslam Ansiklopedisi (TDV), 36, 59-60.
Cerit, S. (1986). 1980 Genel Nüfus Sayımına Göre Türkiye'de Hanehalkı Büyüklükleri, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 42/1, 93-107.
Demirel, Ö., Gürbüz, A., Tuş M. (1992). Osmanlılarda Ailenin Demografik Yapısı, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi (ss. 97-161). 1, Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayını.
Devlet Planlama Teşkilatı (1992). Türk Aile Yapısı Araştırması, Ankara: DPT Sosyal Planlama Başkanlığı Araştırma Dairesi Yayını.
Emecen, F. (1992). “Bennak” İslam Ansiklopedisi (TDV), 5, 458-459 .
Emecen, F. (1993). “Çiftlik Resmi”, İslam Ansiklopedisi (TDV), 8, 309-310.
Göyünç, N. (1979). Hane Deyimi Hakkında, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32, 331-348. Göyünç, N. (1997). “Hane”, İslam Ansiklopedisi (TDV), 15, 552-553.
Gümüşçü, O., Erdoğan Özünlü, E. (2016). Osmanlı Devleti’nin “Resm-i Çift” Uygulamalarını Yeniden Düşünmek, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXI /1, 177-217.
HÜNEE (1968), Türkiye Aile Yapısı ve Nüfus Sorunları Araştırması, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını.
İnalcık, H. (1993). Köy, Köylü ve İmparatorluk, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, İstanbul, 7-10. İnalcık, H. (2012). Timar, İslam Ansiklopedisi (TDV), 41, 168-173.
Kırca, K. (2012). Yakacık, Akşehir-i Abad ve Suşehri Nahiyeleri, İstanbul: Kitabevi Yayını.
Koç, İ. (2013). Türkiye’de Aile Yapısının Değişimi: 1968-2011, Türkiye Aile Yapısı Araştırması 2011: Tespit ve Öneriler, Ankara: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayını.
Küpeli, Ö. (2011). Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş Sürecinde Tipik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri (16 belge ile birlikte), Belgeler, XXXII/36, 113-199.
Orbay, K. (2011). Osmanlı Çift-hane Sistemi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi SBE, Ankara. Ögel, B. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş, 3, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını.
Öz, M. (2000). Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler, İnalcık H., Pamuk Ş. (Ed.), Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (ss. 15-32), Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
Özbay, F. (2015). Aile ve Hane Yapısı: Dün, Bugün, Yarın, Dünden Bugüne Aile, Kent ve Nüfus, İstanbul: İletişim Yayını.
Özdemir, R. (1987). Tokat’ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1771-1810), S. H. Bolay vd. (ed), Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), (ss. 81-144). Ankara: Tokat Valiliği Şeyhülislam İbn Kemal Araştırma Merkezi Yayını.
Özel, O. (2003). Hane [halkı], Antropoloji Sözlüğü, Aydın S., Emiroğlu K. (ed), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
Özlük, D. (2019). Türkiye Türkçesinde Farsça Kelimeler, (Yayımlamamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi SBE, İstanbul.
Öztürk, T. (2008). 8. Yüzyıl İlk Yarısı Trabzon Sancağı Nüfus Tespitinde Avârız ve Cizye Defterlerinin Kullanılabilirliği, International Journal of Black Sea Studies, 5, 93-113.
Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü-I, İstanbul: MEB Yayınları.
Sahillioğlu, H. (1991). “Âvarız”, İslam Ansiklopedisi (TDV), 4, 108-109.
Savaş, S. (2017). Sirge Kazası Dikey Boyutta Bir Yerel Tarih Çalışması, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
Tamer, A., Çavlin Bozbeyoğlu, A. (2004). 1927 Nüfus Sayımının Türkiye’de Ulus Devlet İnşasındaki Yeri: Basında Yansımaları, Nüfusbilim Dergisi\Turkish Journal of Population Studies, 26, 73-88.
TAYA (2006). Türkiye Aile Yapısı Araştırması Tespitler, Öneriler, İstanbul: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
TAYA (2011). Türkiye Aile Yapısı Araştırması Tespitler, Öneriler, İstanbul: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
TAYA (2013). Türkiye Aile Yapısı Araştırması Tespitler, Öneriler, İstanbul: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
TAYA (2016). Türkiye Aile Yapısı Araştırması, 2016, Ankara: Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
Tietze, A. (2016). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, 3, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayını. Timur, S. (1972). Türkiye'de Aile Yapısı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayını.
Tuna, O. N. (1997). Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.
Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.
https://etymologeek.com/eng/khana/19786623. Erişim Tarihi 22 Şubat 2022.