Şark Müderrislerinin Hadis ve Sünnet Algıları: Van Örneği

Günümüzde Doğu Anadolu Bölgesi’nde aktif olarak geleneksel eğitim veren çok sayıda medrese bulunmaktadır. Bu medreseler devlet desteği olmadan toplum desteğiyle ayakta durmayı başarmış ve doğu toplumuna rehberlik etme ve onların dini hayat tarzını yönlendirme noktasında önemli bir misyon üstlenmiştir. Bu anlamda son dönemde medreseleriyle ön plana çıkan illerden birisi de Van’dır. Buradaki medreselerin eğitim müfredatına bakıldığında hadis ilminin de öğretildiği ve müderrislerin hadis ve sünnet konusunda önemli bir birikime sahip oldukları görülmektedir. Bu araştırmanın amacı, Van’da tedris faaliyeti yürüten bu medreselerdeki bazı müderrislerin hadis ve sünnet algılarını incelemektir. Araştırmanın verileri, Van ilinde aktif faaliyet sürdüren medreselerden seçilen bir örneklem grubunun müderrislerine açık uçlu sorulardan oluşan yarı yapılandırılmış görüşme formları aracılığıyla toplanmıştır. Bu veriler ışığında müderrislerin hadis ve sünnet yaklaşımları, sünnetin dindeki konumu, sünnetin vahiy mahsulü olup olmadığı, Hz. Peygamber’in helal veya haram kılma yetkisinin olup olmadığı ve Hz. Peygamber’in sünneti denilince ilk olarak akıllarına ne geldiği gibi pek çok konu hakkında anlamlı bulunan tespitler paylaşılmıştır. Araştırmada tespit edilen önemli bir husus, müderrislerin hadis ve sünneti, Kur’an’ın tefsiri ve beyanı olarak görmeleridir. Ancak bunun yanında müderrisler, hadis ve sünnetle ilgili bazı konularda farklı yaklaşımlar da sergilemişlerdir. Örneğin müderrislerin büyük bir kısmı (14 kişi), hadis ve sünnetin birbirinden farklı manalara sahip olduğunu düşünmektedir. Bu yaklaşımı benimseyen 8 müderris, sünnet ile hadis arasında umum-husus ilişkisi olduğunu belirtmişlerdir. Diğer taraftan hadis ve sünnetin aynı anlama geldiği görüşünün de altı katılımcı tarafından benimsendiği ortaya çıkmaktadır. Müderrislerin hadis ve sünnetin vahiy ile olan ilişkisine dair bazı önemli görüşleri tespit edilmiştir. Örneğin müderrislerden 13 kişi sünnet ve hadisin tamamının vahiy mahsulü olduğunu savunurken geri kalanlar ise sadece bir kısmının vahiy mahsulü olabileceğini ifade etmişlerdir. Hadis ile sünnetin vahiy ile olan ilişkisine dair bu yaklaşıma sahip olanların yarısından fazlasının (11 kişi), savundukları düşüncelerinde tenakuz yaşamışlardır. Nitekim bu katılımcılar sünnet ve hadisin tamamının vahiy kaynaklı olduğunu ifade ederken tıp hadisleriyle ilgili kendilerine yöneltilen soruda beklenilenin aksine cevap vermiş ve tıp hadislerinin bir kısmının veya tamamının tecrübeye dayandığını savunmuşlardır. Müderrislerin tamamına yakını, sünnetin Kur’an gibi bağlayıcı olduğunu savunmuşlardır. Katılımcılardan üç kişi sünnetin tamamını bağlayıcı görmemektedir. Bunlara göre Hz. Peygamber’in beşer vasfıyla yaptıkları ile yaratılış icabı sevdiği veya hazzetmediği şeylerin bağlayıcılığı yoktur. Yine müderrislerin bir kısmının zihinlerinde ahlaki sünnetler öncelikliyken bir kısmında ise şekli sünnetler önceliklidir. Müderrislerin yarısına yakını (8 kişi) Kütüb-i sitte’ye önemli bir değer atfetmiştir. Katılımcılar, bu eserlerdeki hadislere güven duyduklarını, bir hadisin bu eserlerden birisinde nakledilmesi durumunda kabul edeceklerini ifade etmişlerdir. Geri kalan katılımcılar ise isnad ve metinle ilgili araştırmalardan sonra hadislerin sıhhatlerinin tespit edileceğini düşünmektedir. Müderrislerin günümüzde Kur’aniyyun diye popüler olan grup hakkında fikir sahibi oldukları görülmektedir. Müderrislere göre bu grubun asıl amacı Kur’an’ın mesajını ortadan kaldırmaktır. Müderrislerin zihin dünyalarında Suyûtî ve Gazzâlî önemli bir yer edinmiş görünmektedir. Bilhassa Suyûtî’nin Arapça gramer konusundaki yetkinliği, hadis alanına da teşmil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, Sünnet, Geleneksel, Medrese, Müderris, Algı.

The Perception of Ḥadīth and Sunna of the Eastern Mudarris: Van Province Case

Currently, numerous madrasas in Eastern Anatolia Region actively provide traditional education. These madrasas have managed to survive with community support without any state aid and have taken an important mission to guide the eastern community and direct their religious lifestyle. In this sense, Van is one of the provinces that has recently stood out with its madrasas. When the education curriculum of these madrasas in Van is examined, it is seen that the science of ḥadīth is also taught and the teachers have significant accumulation on ḥadīth and sunna. This research aims to examine the perceptions of some teachers on ḥadīth and sunna in these madrasas providing education in Van. The data of the research were collected through semi-structured interview forms consisting of open-ended questions addressed to a sample group of teachers selected from madrasas that actively operate in Van. In light of this data, meaningful findings have been shared about many issues such as the approach of the teachers to hadith and sunna, the position of sunnah in religion, whether sunna is a product of revelation, whether Prophet Muḥammad (PBuH) had the power to make things ḥalāl or ḥarām, and what comes to their mind first when Prophet Muḥammad’s sunna is mentioned. An important finding identified in the research is that the teachers see ḥadīth and sunna as the interpretation and explanation of the Qur’ān. However, the teachers also exhibited different approaches to some issues related to hadith and sunna. For example, most of the teachers (14 people) think that ḥadīth and sunna have different meanings. Eight of the teachers who adopt this approach stated that there is a general-specific relationship between sunna and ḥadīth. On the other hand, it is revealed that the view that hadith and sunna mean the same thing is embraced by six participants. Some important views of the teachers regarding the relationship of ḥadīth and sunna with revelation have been identified. For example, while 13 of the teachers argue that all of the sunna and ḥadīth are a product of revelation, others stated that only some of them could be a product of revelation. More than half of those who hold this approach (11 people) experienced inconsistency in the thoughts they defended. Indeed, these participants stated that the whole sunna and ḥadīth are the source of revelation while giving an unexpected answer to the question directed to them about medical ḥadīths, and they claimed that some or all of the medical ḥadīths are based on experience. Almost all of the teachers argue that sunna is binding like the Qur’ān. Three of the participants do not see the whole sunna as binding. According to them, things that Prophet Muḥammad did with his human qualities or things he loved or disliked by creation do not have bindingness. Also, while some of the teachers prioritized moral sunan in their minds, others prioritized formal sunan. Almost half of the teachers (8 people) attached great importance to al-kutub al-sitta. The participants stated that they trust the ḥadīths in these works and that they would accept it if a ḥadīth is transmitted in one of these works. The remaining participants think that the authenticity of the ḥadīths will be determined after research on the isnād and the text. It is seen that madrasah teachers have an idea about the popular group called Kur'aniyyun today. According to them, the main purpose of this group is to destroy the message of the Qur’ān. Suyūṭī and Ghazālī seem to have an important place in the minds of the professors. In particular, Suyūṭī’s competence in Arabic grammar has been extended to the field of ḥadīth.

Keywords:

Ḥadīth, Sunna, Traditional, Madrasa, Mudarris, Perception,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh. Müsnedü’l-İmâm Ahmed bin Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût, Âdil Mürşid vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Alpkray, Abdulcelil. “Son Dönem Afganistan Medreselerinde Hadis Eğitimi: Belh Örneği”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/2 (14 Temmuz 2022), 676-703. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ihya/issue/71248/1106808
Ay, Yusuf. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yayımladığı Hutbelerdeki Hadîslerin Tahrîci ve Genel Değerlendirmesi (2001-2004). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2012.
Bağcı, H. Musa. “Medrese Eğitiminde Hadis Birikimi –Diyarbakır Örneği-”. Şarkiyat 1 (01 Nisan 2009), 45-59. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sarkiat/issue/11236/134280
Bedir, Murteza. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 38/150-153. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/323-327. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil el-. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
Creswell, John W. Araştırma Deseni. çev. Yüksel Dede. Ankara: Eğiten Kitap Yayınları, 2017.
Creswell, John W. Nitel Araştırma Yöntemleri. çev. Mesut Bütün - Selçuk Beşirdemir. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2020.
Çiçek, M. Halil. Şark Medreselerinin Serencâmı. İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
Dinçoğlu, Mehmet. “Doğu Medreselerinde Okutulan Hadis Kitapları ve Dersleri (Muş Yöresi)”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempozyum. ed. Fikret Gedikli. 2/579-593. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi, 2013.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kamil Karabelli vd. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
Ecer, Münir - Şimşek, Eyüp. “İnanç ve Siyaset Kıskacında Eğitim: Fâtımîler Döneminde Medreseler”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 574-600.
Gezer, Arif. “Sünnetin Önemi ve Bağlayıcılığı”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/35 (2017).
Gülteki̇n, Hikmet. “İmam Hatiplerin Hadis Bilgileri ve Sünnet Algıları (Uşak İli Örneği)”. Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi 2 (30 Eylül 2019), 93-128. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mevzu/issue/49072/616986
Hamidi, Muhammet Sadık. “Doğu ve Güney Doğu Medreseleri’nin Mahiyeti ve Ders Müfredatı’nın Islah Önerisi”. Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempozyum. ed. Fikret Gedikli. 313-328. Muş: Muş Alparslan Üniversitesi, 2013.
Hatiboğlu, Mehmed Said. Hz. Peygamber ve Kur’an Dışı Vahiy -Gaybi Hadisler Meselesi-. Ankara: Otto, 2015.
Işık, Şükrü. Gazzâlî’nin İhyâu Ulûmi’d-Dîn Adlı Eserinin “Ki̇tâbu’l-ilim” Kısmında Geçen Hadislerin Tahrici ve Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Nüzhetü’n-Nazar fî Tavdîhi Nuhbeti’l-Fiker fî Mustalahi Ehli’l-Eser. thk. Abdullah b. Dayfillah er-Rehîlî. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 2001.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân bi-tertîbi İbn Balabân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
Îsavî, Muhammed Ahmed Harbut Hamd el-. “el-Medârisu’n-Nizâmiyye fi Bağdad ve Devruha fi Fikri’l-Arabî el-İslâmî”. Camiatu Tikrit 7/24 (2011), 151-163.
İşpirli, Mehmet. “Medrese (Osmanlı Dönemi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/327-333. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
Kalaç, Rıdvan. “Van Medrese Geleneğinde Hadis Eğitimi ve Müderrislerin Hadis/Sünnete Yaklaşımları”. Türkiye’de Hadis Eğitimi. 169-228. Konya: Palet Yayınları, 2022.
Kandemir, M. Yaşar. “Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/27-64. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
Karacabey, Salih. “Sünnet’in Bağlayıcılık Açısından Taksimi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (195M.S.), 39-102.
Keleş, Ahmet. “Sünnet Vahiy İlişkisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999), 151-194.
Keskin, Mustafa. “Doğu Medreseleri Ekseninde Eğitim-Öğretim Faaliyetleri: Gaziantep Örneği”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (01 Haziran 2017), 61-82. https://dergipark.org.tr/tr/pub/siirtilahiyat/issue/43335/527263
Kırbaşoğlu, M. Hayri. İslam Düşüncesinde Sünnet / Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013. Koçyiğit, Talat. Hadîs Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 12. Baskı., 2013.
Kutluay, İbrahim. Mukaddes Zaman ve Mekanlar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
Ma’rûf, Nâci. Medâris Kable’n-Nizâmiyye. Bağdat, 1973.
Ma’rûf, Nâci. Neş’etü’l-Medârisi’l-Mustakille fi’l-İslâm. Bağdat: Matbaatü’l-Ezher, 1966.
Musayev, İslam. “Doğu Medreselerinde Eğitim: Hakkâri Mele Nezir Medresesi Örneği”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (23 Aralık 2018), 233-245. https://dergipark.org.tr/tr/pub/beuifd/issue/41452/470347
Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
Narin, İsmail. “Bi̇ngöl Medreseleri̇nde Fıkıh Eğitimi”. Bingöl Araştırmaları Dergisi 1/1 (10 Ekim 2014), 9-28. https://dergipark.org.tr/tr/pub/bad/issue/39603/468307
Özaydın, Abdulkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
Özen, Emine Şefika. 2019-2020 Yılları Arasında Cuma Hutbelerinde Kullanılan Hadislerin Değerlendirilmesi. Gaziantep: Gazi̇antep Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Ensti̇tüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2022.
Sarı, Necmi. “Tenkit Terimi Olarak Hâtıbu Leyl”. EKEV Akademi Dergisi 19/61 (2015), 337-364.
Sizgen, İbrahim - Aslan, Nasi. “Tillo Medreselerinde Fıkıh Eğitimi-Memdûhiyye Medresesi Örneği”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 20/2 (30 Aralık 2020), 569-592. https://doi.org/10.33420/marife.809253
Sübkî, Tacuddin Ebu Nasr Abdulvehhab es-. Tabakatü’ş-Şafiiyyeti’l-Kübra. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Dârü’l-Hicr, 1992.
Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs eş-. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Matbaʿatü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1940.
Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed et-. el-Muʿcemü’l-evsat. thk. Târık b. Avdillah b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaʿati Mustafâ el-Bâbî, 1977.
Uluçam, Abdüsselam. “Van ve Çevresindeki Osmanlı Medreseleri ile Eğitim Öğretimdeki Yerleri”. XIII. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler. 3/777-784. Ankara, 1999.
Yıldırım, Ahmet. “Kazakistandaki Karnak Medreseleri ve Hadis Eğitimi”. 85-94. Çankırı, 2013.
Yıldırım, Enbiya. Sahih Hadis Bulunmayan Konular. Ankara: Otto, 2015.
Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2015.