İsmail ULUTAŞ

CÜMLEDE ÖZNE VE FAİL KONUSUNA BİR BAKIŞ

Cümlenin kuruluşunda yüklem/fiil ana unsur olarak görev alır. Cümlede tek yüklem yer alırken birden fazla isim bulunabilir, bu isimlerin semantik görevleri nasıl belirlenecek ve bu görevleri gösteren morfolojik işaretlemeler dilin hangi kuralları çerçevesinde yapılacaktır? Her fiilin isimleri görevlendirme/yönetme alanı farklılık gösterir, kimi fiiller yönetme alanında sadece bir isimle yetinirken diğerleri farklı görevlerde çok sayıda ismi yönetir. İşte fiilin yönetim kümesinde yer alan veya alabilen (valency) bu isimler, cümlede farklı morfolojik işaretlemeler, belirli yer tutuşlar (konu, topic), taşıma vb. diğer dil uygulamaları ile cümlenin görevli unsurları olarak iletişimi sağlamada üzerlerine düşen görevi yapacaklardır. Cümlede fiilin yönetim kümesi, her zaman sorunsuz olarak gramerlik işaretlemelerle uyuşan bir halde bulunmayabilir. Böyle durumlarda anlamda belirsizlik veya birden fazla yorum ve okuma söz konusu olacaktır. İletişim aracı olan dil, elindeki çeşitli vasıtalarla anlam belirsizliğini ortadan kaldırma imkânına sahip olsa da zaman zaman anlamı muğlak olan ve birden fazla yoruma açık cümlelerin kullanıma çıkması olağandır. Dilde ve bizi ilgilendiren Türkçe dil bilgisinde, anlamla ve analizle ilgili olarak ortaya çıkan belirsizlikleri bertaraf edebilmek için bu çalışmada, fiilin yönetim/görev kümesi (valency), öznenin morfolojik ve söz dizimsel işaretlemeleri problemini ele almak istiyoruz. Cümlede konu (topic) terimi ile özne arasındaki ilişki, bunların anlam ve görevle bağlantılı olarak sınırları, benzerlik ve farklılıkları ele alacağımız diğer hususlardır. Çalışmamız, Türkçe ve diğer dillerde, ilgili meseleleri, karşılaştırmalı ve üretici gramer teorileri çerçevelerinde ele alacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Özne, Fail, Konu, Derin yapı, Yüzey yapı

PDF

___

Boz, E. (2009), “Türkiye Türkçesinde “Özne” Durum Biçimbirimi Alabilir mi?”, Turkish Studies International
Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, volume 4/3 Sipring, p. 2371-2377.
Erguvanlı-Taylan, E.(1984), The Function of Word Order in Turkish Grammar, University of California Pres, Berkeley.
Erteschik-Shir, N. (1997), The Dynamics of Focus Structure, Cambridge University Press.
Comrie, B. (2017), Dil Evrensellikleri ve Dilbilim Tipolojisi, çeviren: İsmail Ulutaş, Hece Yayınları, Ankara.
Delice, H. İbrahim (2007), “Yüklemin Özne ve Nesne İlişkisi”, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C:31, No:2. 141-145.
Doğan, N. (2015), “Türkiye Türkçesi Söz Diziminde Özne Sorunu-Dilbilimsel Bir Yakla-şım”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, volume 10/12 Summer, p. 295-314.
Givon, T. (1983), “Topic Continuity in Discourse:The Functional Domain of Switch Refe-rence”, Switch-Reference and Universal Grammar, edited by: John Haiman, Pa-mela Munro, John Benjamins Publishing Company, Amsterdam/Philadelphia.
Karaağaç, G. (2011), Türkçenin Söz Dizimi, Kesit Yayınları, İstanbul.
Reinhart, T. (1981), “Pragmatics and Linguistics: An Analysis of Sentence Topics”, Philo-sophica 27, s. 53-94.
Strawson, P. F. (1971), “Identifying Reference and Truth-Values”, Semantics, editörler: D. Steinberg, L. Jakobovits, Cambridge University Press.
Turan, Z. (1999), “Öznenin Cümledeki Kimlik Problemi” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Erzurum, S. 13.
Üstünova, K. (2000), “Türkçede Asıl Unsurlar: Özne ve Yüklem”, Türk Dili, S. 582, s. 489-497.
Yüksel, S. (2006), Türkçede Biçim ve Cümle Dersleri, Multilingual, 2006.