OSMANLI İSTANBUL'UNDA SİNEMA SALONLARINDAKİ GÖSTERİMLERİN DENETİMİ

Başlangıcından itibaren, sinemanın yeni teknolojisi tüm dünyada girişimciler ile hükümetler arasında bazı somut ve maddi zorluklara neden olmuştur. Bunlar arasında altyapısal düzenlemelerin ayarlanması, çeşitli enerji türlerinin kullanımı, film projeksiyon yöntemleri ve sinemalardaki fiziksel tedbirler bulunmaktadır. Zamanla kalıcı/sezonluk sinema salonlarının yaygınlaşmasıyla bu mekânlarda standart düzenlemelere ihtiyaç duyulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda 1910’ların ortalarından itibaren, sinema salonlarındaki film gösterimleri çeşitli yükümlülükleri, kısıtlamaları ve bir kurallar dizisini beraberinde getirmiştir. Bu makalede incelenen iki yasal düzenleme, 1916 Kanûn Tasarısı ve 1924 Talimatnâmesi, Dahiliye Nezâreti’nin (the Ministry of Interior) sinema salonlarının fiziksel alandaki denetim teşebbüslerini göstermektedir. Böylesi bir denetim, siyasi otoritenin hem kolaylaştırıcı hem de yasaklayıcı zihniyetinin izlerini doğrudan tașımaktadır. Devlet kararnameleri, konsolosluk ve ticaret ataşeliği raporları, basın taramaları ve anıları kapsayan bir arşiv araştırmasına dayanan bu makale, sinemanın erken döneminde İstanbul’daki sinema salonlarının denetimini ve yasal düzenlemeleri incelemektedir.

Anahtar Kelimeler:

Gösterim, denetim, sinema salonu, İstanbul, erken sinema

REGULATING EXHIBITIONS AT CINEMA-HOUSES IN IMPERIAL ISTANBUL

From its start, the new technology of cinema posed its own tangible and material challenges to entrepreneurs and governments all over the world. These included the use of power sources, the methods of film projection, the physical arrangement of cinema-houses, and other infrastructural measures. The expansion of permanent/seasonal cinema-houses eventually led to the need for standard regulations at exhibition venues. In the Ottoman Empire, after the growth of permanent cinema-houses in the mid-1910s, regulations of exhibitions at cinema-houses introduced obligations, restrictions and a set of rules. The 1916 Draft Regulation and the 1924 Ordinance, both examined in this article, show the Ministry of Interior’s (Dahiliye Nezâreti) regulations of the physical surroundings at cinema-houses. These regulations are direct products of the facilitative and the prohibitive mentality of political authorities. The article relies on governmental decrees, consular and trade reports, press reviews and memoirs gathered in archival research, and it explores the regulations and legal measures governing cinema-houses in Istanbul during the early cinema period.

Keywords:

Exhibition, regulation, cinema-house, Istanbul, early cinema,

PDF

___

Abel, R. (2010). Pathé Frères. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema, (p. 505), New York: Routledge.
Alus, S. M. (1997). Masal Olanlar. Nuri Akbayar (Ed.), İstanbul: İletişim.
Alyot, H. (2008). Türkiye’de Zabıta Tarihi Gelişim ve Bügunkü Durum. Ankara: Kozan.
Arslan, S. (2011). Cinema in Turkey: A New Critical History. Oxford: Oxford University Press.
Arslan, S. (2017). Sigmund Weinberg: The Filmmaker of the Ottoman Empire?. Deniz Bayrakdar & Özlem Avcı-Aksoy (Eds.), Audio- Visual Heritage Space and Its Protection “It’s Your Story Don’t Lose It” (pp. 87-92). İstanbul: Bağlam.
Bakker, G. (2008). Entertainment Industrialised the Emergence of the International Film Industry, 1890-1940. Cambridge: Cambridge University Press.
Baldwin, R. & Cave, M. (1999). Understanding Regulation Theory, Strategy, and Practice. Oxford: Oxford University Press.
Ceylan, A. (2010). “Osmanlı Dönemi Türk Sinemasında Hukuki Düzen”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 9, 7-19.
Cervati, R. C. (1908). Annuaire oriental du commerce de l’industrie, de l’administraiton et de la magistrature: 28me année. Constantinople [İstanbul]: E. Pallamary Et Cie.
Criss, N. B. (1999). İstanbul under Allied Occupation 1918-1923. Leiden, Boston, Köln: Brill.
Çeliktemel-Thomen, Ö. (2013). “1903 Sinematograf İmtiyazı”. Toplumsal Tarih, 229, 26-32.
Çeliktemel-Thomen, Ö. (2015). “Halkevleri’nde Eğitici Sinema Repertuarı: Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Sinema, Eğitim, Propaganda (1923-1945)”. sinecine, 6, (2), 49-75.
Çeliktemel-Thomen, Ö. (2015-2016). Hayaller Hakikat Olursa: Osmanlı İstanbul’unda Filmler, Gösterimler, İzlenimler (1896- 1909). Doğu Batı Düşünce Dergisi, 75, 155-179.
Çeliktemel-Thomen, Ö. (2015). Denetimden Sansüre Osmanlı’da Sinema. Toplumsal Tarih, 255, 72-79.
Çeliktemel-Thomen, Ö. (2018). Cinema Contested: Regulation of Cinema in the Late Ottoman Empire. (Unpublished Ph.D. Dissertation). University College London, UK.
Deaver, G. G. (1922). Recreation. Johnson, C. R. (Ed.), Constantinople To-Day or The Pathfinder Survey of Constantinople A Study in Oriental Social Life (pp. 259-286), New York: The Macmillan Company.
Duru, O. (2001). Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları. İstanbul: Türkiye İş Bankası.
Erdoğan, N. (2015). Erken Sinemanın Kazası Nitrat Yangınları ve Önlemler. Toplumsal Tarih, 255, 56-60.
Erdoğan, N. (2017). Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları Modernlik ve Seyir Maceraları. İstanbul: İletişim.
Evren, B. (1993). Bahçe Sinemaları. Nuri Akbayar & Ekrem Işın (Ed.), Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 1, (pp. 540-541). İstanbul: Tarih Vakfı.
Evren, B. (1994). Sinemalar. Nuri Akbayar & Ekrem Işın (Ed.), Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Vol. 7, (p. 8). İstanbul: Tarih Vakfı.
Evren, B. (1995). Türkiye’ye Sinemayı Getiren Adam Sigmund Weinberg. İstanbul: Milliyet.
Gökmen, M. (1989). Başlangıçtan 1950’ye Kadar Türk Sinema Tarihi ve Eski İstanbul Sinemaları. İstanbul: Denetim Ajans.
Hiley, N. (2010). Great Britain/1909-1914: Exhibition, Audiences and Regulation. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema (p. 283), New York: Routledge.
Kaya, D. (2017). Playing the Archeologist: Among the Dusts of Yıldız Cinema (İzmir). Deniz Bayrakdar & Özlem Avcı-Aksoy (Eds.), Audio- Visual Heritage Space and Its Protection “It’s Your Story Don’t Lose It” (pp. 141-160), İstanbul: Bağlam.
Kaushal, R. (2005). Regulation. Roberta E. Pearson & Philip Simpson (Eds.), Critical Dictionary of Film and Television Theory (pp. 527-533), London: Routledge.
Kuhn, A. (1988). Cinema Censorship and Sexuality 1909-1925. London: Routledge.
Le Moniteur Oriental, 26 January 1897.
Makal, O. (1993). Tarih İçinde İzmir’de Sinema Yaşantısı. Sinema Yazıları, 31-35.
Mannoni, L. (2010). Henri René Bünzli. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema (p. 86). New York: Routledge.
Mannoni, L. (2010). Pierre-Victor Continsouza. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema (p. 154). New York: Routledge.
Meusy, J. J. (2010). France/Regulation. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema (p. 257). New York: Routledge.
Müller, C. (2010). Germany/Exhibition. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema (pp. 273-276). New York: Routledge.
Musser, C. (2010). Itinerant exhibitors. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema (pp. 340-342). New York: Routledge.
Naficy, H. (2011). A Social History of Cinema, The Artisanal Era 1897- 1941. London: Duke University Press.
Odabașı, İ. A. (2017). Milli Sinema Osmanlı’da Sinema Hayatı ve Yerli Üretime Geçiş. İstanbul: Dergah.
Özen, M. (2007). De Opkomst van Het Moderne Medium Cinema in de Ottomaanse Hoofdstad İstanbul 1896-1914 (Unpublished Ph.D. Dissertation). University of Utrecht, Netherlands.
Özen, M. (2008). Travelling Cinema in İstanbul. Martin Loiperdinger (Ed.), Travelling Cinema in Europe: Sources and Perspectives (pp. 47- 54). Kintop Schriften.
Özön, N. (1964). Sinema El Kitabı. İstanbul: Elif.
Özön, N. (2003). Türk Sineması Tarihi (Dünden Bugüne) 1896-1960.
Ankara: Antalya Kültür Sanat Vakfı.
Özön, N. (1968). Türk Sinemasına Toplu Bir Bakış. Türk Dili, 17, 265- 271.
Özuyar, A. (2007). Devlet-i Aliyye’de Sinema. Ankara: De Ki.
Özuyar, A. (2017). Sessiz Dönem Türk Sinema Tarihi (1895-1922).
İstanbul: Yapı Kredi.
Pamuk, Ş. (1979-1980). Kapitalist Dünya Ekonomisi ve Osmanlı Dış Ticaretinde Uzun Dönemli Dalgalanmalar 1830-1913. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Gelişme Dergisi, Türkiye İktisat Tarihi Özel Sayısı, 161-204.
Raymond, C. (1915). Nouveau Plan de Péra. Constantinople: Librairie Raymond.
Rittaud-Hutinet, J. (1985). Le Cinéma des Origines: Les Frères Lumière et Leurs Opérateurs. Seyssel: Champ Vallon.
Sabuncuzade Louis Alberi. (2007). Yıldız Sarayı’nda Bir Papaz. Mehmet Kuzu (Ed.). İstanbul: Selis.
Sansür Talimatnâmesi. (1330R/1914). İstanbul: Matbaa-i Askeriye Süleymaniye.
Scognamillo, G. (1991). Cadde-i Kebir’de Sinema. İstanbul: Metis. Sinemaların Murakebesi, (1339/1923). Sebîlürreşad, 21, 536-537, 158-159.
Sinema Postası, (1922). 8.
Théâtres (1986, 12 December). Stamboul.
Tsivian, Y. (1998). Early Cinema in Russia and its Cultural Reception. London: University of Chicago Press.
Youngblood, D. J. (2010). Russia. Richard Abel (Ed.), Encyclopedia of Early Cinema (pp. 555-560), New York: Routledge.
The U.S. Library of Congress (Washington D.C.):
“Cinematograph and Supplies American Consul’s Report in Asia Minor, U.S. Daily Consular and Trade Reports”. No: 6468, (1911), (Washington D.C.: Department of Commerce and Labor, Bureau of Manufacturers).
“Foreign Trade Opportunities, No: 5901 Cinematograph Films”. U.S. Daily Consular and Trade Reports, No. 133, (8 December 1910), (Washington D.C.: Department of Commerce and Labor, Bureau of Manufacturers).
“Foreign Trade Opportunities, No: 6468 Cinematographs and Supplies”. U.S. Daily Consular and Trade Reports, No. 74, (30 March 1911), (Washington D.C.: Daily Consular and Trade Reports, Department of Commerce and Labor, Bureau of Manufacturers).
“Moving Pictures in the Orient, Great Success of This Class of Entertainment”. U.S. Weekly Consular and Trade Reports, Vol. 1, (March-June 1910), (Washington D.C.: Department of Commerce and Labor, Bureau of Manufacturers).
“Moving Pictures in Turkey, Cinematograph Shows are Popular in Saloniki”. U.S. Weekly Consular and Trade Reports, Vol. 1, No. 41, (20 August 1910), (Washington D.C.: Department of Commerce and Labor, Bureau of Manufacturers).
Prime Ministry Ottoman Archives (Bașbakanlık Osmanlı Arșivleri, BOA, İstanbul):
BOA, DH.UMVM, 117/45, (1922, 31 December).
BOA, DH.EUM.VRK, 28/13, (1916, 20 September).
BOA, DH.EUM.VRK, 28/60, (1918, 23 June).
BOA, DH.EUM.VRK, 29/15, (1918, 22 October).
BOA, DH.EUM.VRK, 29/3, (1918, 3 August).
BOA, DH.EUM.VRK, 29/7, (1918, 20 August).
BOA, DH.EUM.VRK, 29/8, (1918, 21 August).
BOA, Y.PRK.DH, 9/28, (1896, 11 June).
BOA, Y.PRK.MYD, 22/60, (1899, 23 October).
BOA, Y.PRK.TKM, 2/34, (1898, 29 December).
BOA, DH.MKT, 2645/30, (1908, 3 November).
BOA, Y.PRK.AZJ, 46/16, (1903, 29 March).
Salt Archives (İstanbul):
1329 Senesi İstanbul Belediyesi İhsâiyyât Mecmuası (1913/1914). Dersaadet: Matbaa-i Arşak Garivyan.
1330 Senesi İstanbul Belediyesi İhsâiyyât Mecmuası (1914/1915). Dersaadet: Matbaa-i Arşak Garivyan.