İbrahim COŞKUN

Eş’arî Kelamının Selçuklu/Nizamiye ve Osmanlı Medreselerine Girişi ve Kimi Eş’arî Yorumların Toplumdaki Yansımaları

Eş‟arîyye ve Mâtürîdîyye hicri üçüncü asrın sonlarında akaid ve kelam alanında teşekkül etmeye başlayan Ehl-i sünnetin iki önemli ekolüdür. Bu iki ekol arasında bazı konularda görüş ayrılıklarının olduğu açıktır. Bazılarına göre bunlar önemsiz lafzi ihtilaflar olarak kabul edilirken bazıları söz konusu ihtilafları ciddi derin ihtilaflar olarak değerlendirmektedir. Bize göre de insan iradesi ve özgürlüğü hüsün/güzel ve kubuh/çirkin, Allah‟ın fiillerinde hikmet, sebep-sonuç ilişkisi vb. konularda Eş‟arîyye ile Mâtürîdîyye arasındaki görüş ayrılıkları ciddi ihtilaflardır. Çünkü konulardaki farklılıklar doğrudan bireysel ve toplumsal hayata yansıyan konulardır. Eş‟arîyye‟nin bazı görüşleri belirgin bir şekilde Selçuklular döneminde Nizâmiye Medreseleri aracılığı ile Türk dünyasında yayılmaya başlamış, sonraki süreçlerde Sadeddin et-Teftazanî‟nin “Şerhu‟l-Akaid” adlı eseri başta olmak üzere pek çok Eş‟arî kelam âliminin eserlerinin Osmanlı Medreselerinde okutulmasıyla Eş‟arî din yorumu Türkler arasında hayli etkili olmuştur. Osmanlı Devletinin duraklama ve gerileme dönemine bu etkilenme sonrasında girmiş olması oldukça dikkat çekicidir. Biz makalemizde Mâtürîdîyye kelamının Türk-İslam dünyasındaki serencamını, Nizamiye Medreselerinde sadece Şafii-Eş‟arî âlimlerin görevlendirilme sebeplerini, Eş‟arî kelamının Osmanlı medreselerine girişini, etkilerini ve bu etkilenmenin bireysel ve sosyal hayattaki yansımalarını değerlendireceğiz.

PDF

___

Akman, Mustafa. “Eş‟arîlerin Nedensellik Anlayışı Üzerinden Hadisçilerin Vardığı Sonuçlar”. Journal of Islamic Research 22/2 (2011), 71-88.
Akoğlu, Muharrem. “Büveyhîler‟in Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”. Bilimname 17/1 (2009), 123-138.
Akoğlu, Muharrem. Büveyhîler Döneminde Mu’tezile. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2008.
Aynî, Mehmet Ali. “Türk Mantıkçıları”. Daru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası 10/3(1928), 52-53.
Bağdadî, Abdulkahir. el-Fark Beyne’l-Fırak. Beyrut: Daru‟l-Marife, 2.Baskı, 1997.
Bakıllanî, Kadı Ebu Bekr Muhammed. Kitabu’t-Temhid. nşr. R. MC. Carthy, Beyrut:1957.
Cabiri, Muhammed Abid. Arap-İslam Kültürünün Akıl yapısı. çev. Burhan Köroğlu - Hasan Hacak. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2000.
Coşkun, İbrahim. “Teşbih ile Tenzih Arasında S. Âmidî‟nin Allah‟ın Sıfatlarını Yorumlamadaki Metodu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2002), 23-59.
Çelebi, İlyas. “Osmanlı Medreselerinin Kuruluşu, Yükselişi ve Çöküş Nedenleri”, Osmanlı Ansiklopedisi. ed. Güler Eren. 5/168-174. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
Çelebi, Mustafa b. Abdullah Katip. Keşfu’z-zunun an-Esmai’l-Kütübi ve’l-Fünun. İstanbul: Matbaatu‟l-Behiyye, 1941.
Dalkılıç, Mehmet. “Buhara‟nın İslamlaşmasında Kuteybe b. Müslim‟in Rolü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 5/23 (Güz 2012), 149-156.
Devvânî, Celaleddin. Celâl Şerhu’l-Akâidi’l-Adudîyye. İstanbul: Matbaa-ı el-Hac Muharrem Efendi el-Bosnevî, 1290.
Düzgün, Şaban Ali. “Kader‟i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkânı”, Kelam Araştırmaları Dergisi 11/2 (2013), 1-10.
Ebu‟l-Fidâ, Imadüddîn İsmail b. Ali b. Mahmud. Tarihû Ebi’l-Fidâ. thk. Mahmud Deyyûb. Beyrut: 1997.
Ersoy, Mehmet Akif. Safahat. haz. A. Vahap Akbaş. İstanbul: Beyan Yayınları, 2009.
Eş‟arî, Ebu‟l-Hasen. el-Luma. nşr. Richard Mc. Carthy. Beyrut: 1952.
Fazlur Rahman. Ana Konularıyla Kur’an. çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
Fazlur Rahman. İslam ve Çağdaşlık. çev. Alparslan Açıkgenç. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1996.
Frank, Richard M. Bodies and Atoms: The Ash’arite Analysis. çev. Hüseyin Aydın. D.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2001), 95-109.
Gazzalî, Ebu Muhammed b. Muhammed. Faysalu’t-Tefrika Beyne’l-İslam ve’z-Zenadika. nşr. Süleyman Dünyan. Kahire: 1961.
Gazzalî, Ebu Muhammed b. Muhammed. thk. Abdurrahman Bedevî. Kahire: el-Mektebeu‟l-Arabiyye,1963.
Gölcük, Şerafettin. Kelam Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 5. Baskı, 2009.
Halil, İmaduddin. Melamihu’l-İnkilabi’l-İslami fi Hilafeti Ömer b. Abdülaziz. Beyrut: er-Risale, 7. Baskı, 1985.
Hamevî, Ebu Abdillah Şihâbuddin Yakut. Mu’cemu’l-Buldan. Beyrut: Daru sadr, 1907.
İbn Hallikan, Ebu‟-l Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-Ayân ve Enbai’z-Zaman. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Daru sadr, 1977.
İbn Hümam, Kemaleddin. el-Müsayere. İstanbul: 1979.
İbn Kesîr, Ebu‟l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-Nihâye. nşr. Hasan Abdülmennan. Beyrut: Beytü‟l-Efkari‟d-Devliyye, 2004.
İbn Rüşd. Tehafütü tehafüt. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Daru‟l-Mearif, 1963.
İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ebu‟l-Abbas Ahmed b. Abdülhalim. Mecmû’u Fetâvâ. Riyad: 1991.
İbnü‟l-Cevzî, Ebu‟l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fi Tarihi’l-Mülük ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Ata - Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Daru‟l-Kütübi‟l-ilmiyye, 1995.
İbnü‟l-Esîr, Ebu‟l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târih. Beyrut: Daru‟l-kütübi‟i-ilmiyye,1979.
İbnü‟l-Esîr, Ebu‟l-Kasım Ali b. Hasan b. Hibetullah. Tebyînu Kezibi’l-Müfteri. nşr. M. Zahid el-Kevserî. Beyrut: Daru‟lkütüb‟l-Arabî, 1979.
Kazancıgil, Aykut. Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji. İstanbul: Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, 1999.
Kazanç, Fethi Kerim. “Bilge Vezir Nizamülmülk”. Gazzâlî’nin Feâhihu’l-batiniyye Adlı Eseri Muvacehesinde Batinî Akımlarla Mücadele. ed. Musa Kazım Arıcan - Muhammed Enes Kala - Mehmet Tuğrul, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
Kazanç, Fethi Kerim. Varlık, Bilgi ve Siyaset Üzerine Kelam Yazıları. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
Kazanç, Fethi Kerim. “Eş‟arî Kelam Sisteminde Allah Anlayışı ve Doğurduğu Sorunlar”, Tanrı Tasavvurları ve Sosyal Hayata Yansımaları Sempozyumu. ed. Ramazan Biçer - Süleyman Akkuş. Sakarya: SÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
Kitapçı, Zekeriya. Orta Asya’da İslamiyet’in Yayılışı ve Türkler. Konya: Damla Ofset, 1994.
Korkmaz, Sıddık. İmâm Mâtürîdî ve Mezhep Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
Kureşî, Muyhiddin Ebu Muhammed Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-Mudiyye fi Tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Beyrut: Daru hicr,1993.
Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risalesi. haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1978.
Kutluer, İlhan. “İlliyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/120-121. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Madelung, Wilferd. “Mâtürîdiliğin Yayılışı ve Türkler”. çev. Muzaffer Tan. İmam Maturîdî ve Mâtürîdilik. haz. Sönmez Kutlu. 305-368. Ankara: 3. Baskı, 2011.
Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Te’vilatu Ehli’s-Sünne. thk. Fatıma Yusuf el-Hıyamî. Beyrut: Müessesetu‟r-Rislale, 2004/1425.
Mâtürîdî, Ebu Muhammed b. Muhammed. Kitabu’t-Tevhîd. Ankara: İsam Yayınları, 2003.
Muheymid, Ali b. Salih. “Karahanlılar ve İslam‟ın Yayılmasına Katkıları”. çev. Ali Aksu. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2001), 281-310.
Numan b. Sabit, Ebu Hanife. “el-Fıkhu‟l-Ebsad”. haz. Mustafa Öz. İmam-ı Azamın Beş Eseri. İstanbul: İFAV Yayınlar,1992.
Ocak, Ahmet. “Medrese Geleneği İçinde Nizamiye Medreselerinin Önemi ve İlim Dünyasına Kazandırdığı Yenilikler”. Selçuklular’da Bilim ve Düşünce. Konya: Türk Tarih Kurumu, 2013. 441-462.
Ocak, Ahmet. Selçuklular’ın Dini Siyaseti. İstanbul: Tatav Yayınları, 2002.
Oğuz, Muhammed İhsan. İslam’da Kaza ve Kader. İstanbul: Oğuz Yayınları, 2. Baskı, 1993.
Özaydın, Adülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Özbek, Durmuş. Saduddin Teftazani ve Nüvvet Görüşü. Konya: 2002.
Özcan, Hanefi. Maturîdî’de Dini Çoğulculuk. İstanbul: İFAV Yayınları, 1999.
Özervarlı, Said. Kelamda Yenilik Arayışları. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Nun Yayıncılık, 1995.
Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman. Râhatü’s-Südûr. çev. Ahmet Ateş, Ankara 1957.
Razi, Fahreddin. Allah’ın Aşkınlığı –Esasu’t-takdîs fî İlmi’l-kelam. çev. İbrahim Coşkun. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Baskı, 2018.
Subkî, Tacuddin Ebu Nasır Abdulvehhab b. Ali. et-Tabakâtu’ş-Şafiîyyetu’l-Kübra. nşr. Abdulfettah Muhammed el-HulvMahmut Muhammed et-Tenâhî. Haleb: Daru hicr, 1964.
Şehristanî, Ebu‟l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. Kitabu’l-milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Fehmi Muhammed. Beyrut: Daru‟l-kütüib‟l-ilmiyye, t.y.
Şehristanî, Muhammed Abdulkerim. Nihayetu’l-Ikdam fi-İlmi’l-Kelam. thk.-nşr. A. Guillauuame. Londra:1934.
Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir. Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülük. nşr. Ebu Suayb el-Keremî. Ürdün: t.y.
Taneri, Aydın. “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezîrlik”. Tarih Araştırmaları Dergisi 5/8 (1967), 75-186. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000299
Teftazanî, Saduddin. Haşiyetü Kestelli ala Şerhu’l-Akaid. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi,1966.
Teftazanî, Saduddin. Şerhu’l-Makasıd. Beyrut: 1989.
Tevbe, Gazî. Limaza Sagatat el-Hilafetü’l-Osmaniyye. Beyrut: Mektebetu‟l-İslamî, 2008.
Topaloğlu, Bekir. Mâtürîdîyye Akaidi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1979.
Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 5. Baskı, 1996.
Uludağ, Süleyman. Kelam İlmi ve İslam Akaidi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1980.
Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefî Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,1994.
Watt, William Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Umran Yayınları,1981.
Watt, William Montgomery. İslam Felsefesi ve Kelam. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Pınar Yayınları, 2004.
Yaltkaya, Mehmed Şerefeddin. “Selçûkîler Devrinde Mezâhîb”. haz. Seyit Bahçıvan. Marife 2/2 (Güz 2002), 265-276.
Yavuz, Abdullah Ömer. Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Döneminde Mu’tezile. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Yavuz, Abdullah Ömer. “Büyük Selçuklu Devleti‟nin Kuruluş Devrinde Mezhep Politikaları”. Bilimname 34 (Ekim 2017), 511-532. https://doi.org/10.28949/bilimname.348096
Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/ 58-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Kitabevi, 1971.
Zeydan, Abdülkerim. es-Sünenü’l-İlahiyye fi’l-Ümemi ve’l-Cemaat ve’l-Ferd. Beyrut: Müessesetü‟r-Risale, 1993.