ÇAĞATAY SAHASINDAN TÜRKÇE ŞİİRLERİ BİLİNMEYEN BİR ŞAİR: HİLÂLÎ-İ ÇAĞATÂYÎ VE BAHR-I TAVÎL’İ

İran’ın Esterâbâd şehrinde doğan Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh Hilâlî (ö. 1529-30), Çağatay Türklerinden olmasından dolayı Çağatâyî nisbesiyle meşhur olmuş ve Alî Şîr Nevâyî’nin himayesi ile Sultan Hüseyn-i Baykara’ya musahiplik yapmıştır. Türk asıllı olmasına rağmen eserlerini Farsça kaleme alan Hilâlî-i Çağatâyî’nin Farsça Dîvân’ı ile birlikte Şâh u Dervîş, Sıfâtü’l-Âşıkîn ve Leylâ vü Mecnûn adlı üç mesnevisi günümüze ulaşmıştır. E. R. Rustamov, şairin Çağatay Türkçesiyle yazdığı Bahr-ı Tavîl’inden ilk defa bahsederek Hilâlî’nin kendi anadiliyle de eser verdiğini ortaya koymuştur. Bahr-ı Tavîl, şairin elde mevcut bulunan tek Türkçe eseri olması bakımından oldukça önemlidir. Bu makalede Türk edebiyatında bahr-ı tavîl türü ile ilgili bilgiler verildikten sonra Hilâlî-i Çağatâyî’nin hayatı ve eserlerine yer verilmiş; makalenin sonunda Bahr-ı Tavîl’in dil özellikleri ve çeviri yazılı metni sunulmuştur. •

Anahtar Kelimeler:

Hilâlî-i Çağatâyî, , Bahr-ı Tavîl, , Çağatay Türkçesi, 15. Yüzyıl, Alî Şîr Nevâyî, Çağatay Sahası Türk Edebiyatı

PDF

___

Aksoyak, İ. H. (2006). Gelibolulu Mustafa Âlî divan I, II, III. Massachusetts: Harvard University Press.
Aksoyak, İ. H. (2007). Anadolu sahasında ilk Bahr-ı Tavîl Ahmed Paşa’nın mıdır? Turkish Studies, International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 2(4), 84-97.
Aksoyak, İ. H.(2018). Beyanî’nin bahr-ı tavil’i. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 2(3), 230-242. https://doi.org/10.34083/akaded.460094.
Ali Şir Nevâyî (2001). Mecālisü'n-Nefāîs I. haz. Kemal Eraslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ali Şir Nevâyî (2017). Mecālisü'n-Nefāîs I-II: Herâtî ve Hekimşâh çevirisi mülhakâtı [Herâtî ve Hekimşâh Tezkiresi]. çev. Naci Tokmak. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Aras, M. (2010). Mu’în dîvânı (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
Arslan, M. (2004). Antepli Aynî dîvânı. İstanbul: Kitabevi.
Asrî, Ahmed Cemil b. Mehmed Adnân, Dîvân. Ankara Milli Kütüphane. No. 06 Mil Yz FB 562. vr. 42r.
Bayram, S. (2006). Azbî Baba hayatı-eserleri-sanatı ve divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
Bernardini, M. (2003). Helāli Astarābādi Jagatā'ı. Encyclopaedia Iranica, Vol. XII, 2. Iranica Foundation.
Beveridge, H. (1987). Hilālī. İslam Ansiklopedisi, Cilt: 5, I. Kısım. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Birgören, H. (2004). Dâniş dîvânı (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
Borovkov, A. K. (1954). Özbek yazı dilinin kurucusu Ali Şir Nevaî. çev. Rasime Uygun. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (2), 59-96. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/401855.
Ceylan, Ö. & Yılmaz, O. (2005). Hazâna sürgün bahâr Keçecizâde İzzet Molla ve Dîvân-ı Bahâr-ı Efkâr. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann, J. (2013). Çağatayca el kitabı. çev. Günay Karaağaç. İstanbul: Kesit Yayınları.
Erkul, R. (1993). Bir Bahr-i Tavîl örneği ve Birrî Mehmed Dede. Yedi İklim, 5(39), 43-45.
Eraslan, K. (1970). Doğu Türkçesinde ek uyumsuzluğuna dair. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 18, 113-124. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157849.
Ersöz, G. E. (2007). Niʿmetî divanı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Adana: Çukurova Üniversitesi.
Ethé, H. (1903). Catalogue of Persian manuscripts in the library of the India office VOL. I. Oxford University.
Gandjei, T. (2012). Hilālī. Encyclopaedia of Islam, second edition. ed. P. Bearman vd.. ‹http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_islam_SIM_2863›. Erişim tarihi: 10.04.2019.
Gündoğdu, M. K. (1997). Müştak Baba. İstanbul: MEB Yayınları.
Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
Kahraman, B. (1989). Arşî Dîvânı’nın tenkidli metni I-II. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
Kalkışım, M. (1994). Şeyh Gâlib dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
Kaplan, Y. (2016). Fehîm-i Kadîm’in bahr-ı tavîli. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 14, 67-92. http://devdergisi.com/Makaleler/1170661403_5.%20makale.pdf.
Kaplan, Y. (2018). Klâsik Türk Edebiyatında bilinmeyen bahr-ı tavîller-1: Kadrî ve Zuhûrî’nin Bahr-ı Tavîlleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 63, 103-116. https://doi.org/10.14222/Turkiyat3952.
Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Kesik, B. (2015). Muhibbî’nin bahr-ı tavîl’i. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature. 1(2), 55-60. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/181184.
Kılıç, M. (2017). Bahr-ı tavîl ve Bayburtlu Zihnî’nin iki bahr-ı tavîli. Doğu Araştırmaları. 17, 39-46.
M. Vâhid (1312). Bahr-ı Tavîl’den bir kıta. Maarif 5(35), 550-551.
Mermer, A. (2002). XVI. Yüzyıl dîvân şairi Fedâyî ve iki bahr-ı tavîli. İlmî Araştırmalar, 14, 121-129. https://dergipark.org.tr/tr/pub/fsmiadeti/issue/6491/85964.
Mert, A. (2012). Nâkâm divanı (İnceleme-Tenkidli Metin) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
Okyay, E. (2005). Senîh-i Mevlevî dîvânı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
Olgun, T. (1994). Edebiyat lügati. haz. Kemâl Edib Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi.
Rustamov, E. R. (1963). Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. Moskova: Izdatelctvo Vostoçnoy Litrraturı.
Sabir, M. E. (1975). Hophopnâme. haz. A. Mecit Doğru. Ankara: Atak Matbaası.
Şengün, N. (2006). Nazîr İbrahîm ve dîvânı, (Metin-Muhtevâ-Tahlîl). Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
Taş, H. (2004). Vahyî divanı ve incelenmesi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Tiker, S. (2003). Necmî divânı inceleme-metin. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
Tokmak, A. N. (2018). Nebâtî dîvânı. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Yayınları.
Yanbal, S. (2009). Şâkir Mehmed Efendi dîvânı. (Doktora Tezi). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
Yılmaz, İ. (2011). Tavîl. İslâm Ansiklopedisi. (C. 40, s. 183-184). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
_______. Mecmû῾a-ı eş῾âr, Süleymaniye Kütüphanesi, Ali Nihat Tarlan Kitapları 62, 33v-35v.
_______. Mecmû῾a-ı eş῾âr, Ankara Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A 715, 84v-85r.
_______. Mecmû῾a-ı eş῾âr, Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, İ. Saib Bölümü 172, 42r.