Muhammed Parsa’nın Baş Yapıtı: Faslü’l-Hitâb

Bahâeddîn Nakşbend’in önde gelen halifelerinden Muhammed Pârsâ, tasavvuf ve diğer dinî ilimlerde çeşitli eserler kaleme almıştır. Onun tasavvuf alanında yazdığı eserlerin başında kuşkusuz Faslü’l-hitâb gelir. Gerek tasavvuf ehli gerekse diğerleri tarafından kullanılan bu yapıt, onun en meşhur ve en hacimli eseridir. Pârsâ; bu eserinde tevhîd, fütüvvet, fenâ, bekâ, müşâhede, ricâlü’l-gayb, Ehl-i beyt ve sahâbeye muhabbet gibi konuları şeriat ve tarikat esaslarına göre ele almıştır. Sözü edilen hususlarla ilgili olarak çeşitli hadisler ve rivayetler aktarmış ve tasavvufun inceliklerine dair bazı değerlendirmeler yapmıştır. Kimi zaman da eserde ismi geçen şahıslar hakkında birtakım bilgiler aktarmıştır. Ancak Pârsâ’nın bu eseri Türkiye’de yeterince tanınmamış ve hakkında gerekli çalışmalar yapılmamıştır. Dolayısıyla eserin Türkiye’de daha fazla ve daha sağlıklı tanınması amaçlanarak hazırlanan bu makalede onun Faslü’l-hitâb isimli eseri çeşitli yönleriyle araştırılmış ve hakkında etraflıca bilgi verilmiştir. Buna göre söz konusu eserin adının nereden geldiği ve hangi isimlerle anıldığı üzerinde durulmuştur. Kitabın içeriği, kaynakları ve tercümelerinden bahsedilmiş ve ulaşılabilen tüm yazma nüshaları kayıt altına alınmıştır. Eserden kimlerin faydalandığı saptanarak ortaya konmuş ve ondan istifade edilerek oluşturulan risaleler tek tek tesbit edilip yazılmıştır. Ayrıca eserin müellifinin Şiîlikle itham edilmesi meselesi tartışılmış ve böyle bir iddianın yerinde olmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Muhammed Pârsâ, Faslü’l-hitâb, Seçkiler, El Yazması Nüshalar.

PDF

___

Ahmed Münzevî, Fihrist-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Fârsî, Müessese-i Ferhengî-i Mıntıkaî, Tahran 1348-1350 HŞ/1969-1971.
Ali Mîrbâkırî, “Faslü’l-hitâb”, Dânişnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî, Ferhengistân-ı Zebân ve Edeb-i Fârsî, Tahran 1397 HŞ/2018, c. 7 (zeyl), s. 268-271.
Bağdatlı İsmail Paşa, Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ‘alâ Keşfi’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge (haz.), MEB Yay., İstanbul 1945-1947.
BÂHARZÎ, Abdülvâsi‘ Nizâmî, Makâmât-ı Câmî, (thk.), Necîb Mâyil Herevî, Neşr-i Ney, Tahran 1371 HŞ/1992.
Bennigsen Alexandre - Chantal Lemercier-Quelquejay, Sûfî ve Komiser: Rusya’da İslâm Tarikatları, Osman Türer (trc.), Akçağ Yay., Ankara 1988.
Brockelmann, GAL: Supplementband…,s.
Bursalı Mehmed Tâhir, “Mûsâ b. Hacı Hüseyin İznîkî”, Türk Yurdu, c. 6, sy. 10 (70), İstanbul 1330/1914.
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, .
Ca‘fer Halmuminov, “Hâce Muhammed Pârsâ ve Uning ‘Faslü’l-hitâb’ Eseri”, Sînâ, c. 10, sy. 37-38-39-40, Tahran 1389 HŞ/2011, s. 177-194.
CÂMÎ, Nûreddîn Abdurrahman, Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds, (thk.), Mahmûd Âbidî, Tahran 1373 HŞ/1994.
Cârullah Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an hakâikı ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl, ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr. (thk.), Mektebetü’l-‘Ubeykân, Riyad 1998.
Celîl Misgernijâd, “Der Mu‘arrifî-yi Kitâb-ı Faslü’l-hitâb”, Ma‘ârif, c. 16, sy. 47, Tahran 1378 HŞ/1999, s. 112-120.
Charles Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in The British Museum, The Trustees of The British Museum, London 1966.
Feridun Emecan, “Timurtaş Paşa”, DİA, TDV Yay., İstanbul 2012, c. 41, s. 186.
Hikmet Özdemir, “Mûsâ b. Hâcî Hüseyin el-İznîkî: Hayatı ve Eserleri”, (“Yayımlanmamış Doktora Tezi”, Ankara Ü. İlâhiyat Fakültesi Türk-İslâm Edebiyatı ABD, Ankara 1980), s. 115-118.
Hilmi Ziya Ülken, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Ülken Yay., İstanbul 1997.
Hoca Sâdeddîn, Tâcü’t-tevârîh, .
Kâmil Kepecioğlu, Bursa Kütüğü, Hüseyin Algül v.dğr. (haz.), Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2009, c. 4.
Kamilcan Rahimov, Mâverâünnehir Tasavvufunun Kökleri: Tasavvuf Öğretisinin Gelişimi ve Sistemleştirilmesi (VIII-XI. Yüzyıllar), İkbalcan Usmanov ve Şahruhbek Alimov (çev.), Fecr Yay., Ankara 2021.
Lâmi‘î Çelebi Mahmûd b. Osman, Terceme-i Nefehâtü’l-üns, Dâru’t-Tıbâ‘ati’l-‘Âmire, İstanbul 1270/1854.
Münzevî, Fihrist-i Müşterek…, .
Murat Yüksel, “Kara Timurtaş-Oğlu Umur Bey’in Bursa’da Vakfettiği Kitaplar ve Vakıf Kayıtları”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1984, sy. 31.
Mûsâ b. Hüseyin İznîkî, Terceme-i Faslü’l-hitâb, İstanbul Ü. Nadir Eserler Ktp., Türkçe Yazmalar, nr. 1563.
Mustafa Çağhan Keskin, “Umur Bey Taş Vakfiyesi: Esin ve İçerik Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul 2019, sy. 53.
Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi (Tabakâtü’l-müfessirîn), DİB Yay., Ankara 1961.
Pârsâ, Muhammed, el-Fusûlü’s-sitte, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 833.
Pârsâ, Muhammed, Faslü’l-hitâb, (thk.), Celîl Misgernijâd, Tahran 1381 HŞ/2002.
Pârsâ, Muhammed, Kudsiyye: Kelimât-ı Bahâeddîn Nakşbend, (thk.), Ahmed Tâhirî Irâkî, Kitâbhâne-i Tahûrî, Tahran 1354 HŞ/1975.
Ramazan Şeşen v.dğr. (haz.), Kıbrıs İslâm Yazmaları Kataloğu, İSAR Yay., İstanbul 1995.
Şehâbeddîn Mahmûd el-Âlûsî, Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
Semenov, SVR, c. 3, s. 264-265;
Şemseddîn Sami, Kâmûsu’l-a‘lâm, İstanbul 1306.
Solakzâde, Solakzâde Tarihi, .
Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “Faslü’l-Hitâb”, DİA, TDV Yay., İstanbul 1995, c. 12, s. 216-217.